چکیده:
زبان و خط دو عامل انتقال اطلاعات بشر محسوب می شوند. بشر از دیرباز به اختراع زبان و خط دست یافته است و با اختراع و دستیابی به این دو، تحول عظیمی در پیشرفت بشر پدید آمد. امروزه در دنیا هزاران زبان وخط وجود دارد که اقوام مختلف با زمانها و یا خطوط مختلف در حال انتقال اطلاعات به یکدیگر می باشند قوم ترکمن یکی از اقوام ایرانی نیز دارای زبان و خط مخصوص به خود بوده که در این مقاله به ریشه یابی زبان و خط ترکمن ویژگی ها و تمایزات زبان ترکمن با ترکی و لهجه های ترکمنی پرداخته شده است.
زبان ترکمنی ریشه ترکی دارد و خط آنها نیز ریشه اغوزی دارد ( اغوزخان نام جد مشترک تمام ترکمنهاست) .
آنها دارای لهجه های متفاوتی هستند که می توان بطور خلاصه به دو لهجه ترکمنی خالص و ترکمنی مخلوط تقسیم نمود.
مقدمه:
زبان و خط دو ابزار مهم جهت ارتقاء بهتر سطح زندگی بشر محسوب می شوند بشر با کشف زبان توانست خواسته های درونی خود را به یکدیگر انتقال داده و در این بین لهجه و زبانهای مختلفی در سطح دنیا پدید آمد. پس از آن بشر با کشف و یا ابداع حروف الفبا و پس از آن خط توانست این ارتباطات را گسترش دهد.
اقوام مختلف دارای زبانهای مختلف و یا خط متفاوت می باشند. در این مقاله سعی شده است به تشریح زیان و خط ترکمنها که یکی از اقوام ایرانی می باشند پرداخته شود.
ریشه یابی زبان و خط ترکمنی:
زبان و خط ترکمنی از نظر زبان شناسی جزء شعبه جنوبی و یا جنوب غربی از شاخه های زبان اغوز (ترکی)، ترکی آذری و قفقازی، ترکی عثمانی – استانبولی و لهجه های وابسته ترکی کریمه ای محسوب می گردد و دارای قابلیت خوب از لحاظ امکان ترکیبات جدید تعمیم معانی کلمات و غنی از نظر واژه می باشد.
ترکی زبانی ترکیبی است که بنا به برخی اسناد تاریخی در ناحیه آلتایی بوجود آمده است،که تا پیش از قرن ششم میلادی از آن اثری نمی توان یافت. ولی قدیمی تر از این تاریخ به نظر می رسد.
زبان ترکمن، قرقیزی، آذربایجانی، قزاقی شیوه های زبان واحدی دارند که تنها در قونم ها (اوج ها) و مورخه ها (واژه ها) تفاوت داشته و همگی از زبان ترکی سرمنشأ می گیرند.
آثار بدست آمده در سنگ نوشته های دره " ینی سی " در قرن ششم و سنگهای مسطور کناره های رودخانه اورخون (معروف به کتیبه های اورخون) در قرن هشتم، واحد بودن این اقوام را ثابت می نماید. از آثار بجا مانده دیگر، قدیمی ترین کتاب ترکی (اغوزنامه) است که به خط اویغوری نوشته شده است که با کتاب قورقوت آتا (دده قورقوت) همخوانی دارد.
در هزاره میان 500 و 1500 میلادی ملل ترک زبان به دلیل پیشروی مکرر به سمت باختر ، به سراسر آسیای مرکزی تسلط یافتند.
زبان ترکی طی قرون تحت تأثیر قبچاق و قوماق قرار گرفت بطوری که اغوزهای قدیم (ترکان شرقی) و ساکنین محدوده های دریای خزر و دریای سیاه و باکلان هم به آن دو لهجه سخن می گفته اند. ولی در قرن دهم میلادی در بین ترکان شرق لهجه خاقانیاو در قرن دهم میلادی و در قرن چهاردهم لهجه جغتایی (جاغاتای یا زبان ازبکی قدیم) که زبان مشترک ادبی آسیای مرکزی بشمار می آمد، کاربرد داشته است، تأثیر زبان جاغاتای راحتی در اشعار دولت محمد آزادی پدر شاعر ترکمن مختومقلی فراغی نیز می توان یافت.
در قرن پانزدهم میلادی زبان ترکمنی قسمت تأثیر تحولات بنیادی از زبان جغتایی پیراسته گشت. کشور گشایی های سلجوقیان و عثمانیان، زبان ترکی را به آذربایجانی و آناتولی وار و پای جنوب شرقی نشر داد. در آسیای خاوری، زبان ترکی تنها درمیان یاکوت ها، دره لنا هنوز صحبت می شود که شمالی ترین سخن گویان به این زبان هستند.
با وجود بررسی های وسیع زبان شناسان هنوز هیچ ارتباط ساختمانی بین شاخه های ترکی و مغولی برقرار نگردیده و یک زبان نخستین آلتایی هم که شاید این هر دو زبان از آن مشتق شده باشند هنوز کشف نشده است.
خط ترکمنی:
خط ترکمنی که قبل از تسلط اعراب به آسیای مرکزی همچنان که گفته شد در دوره اغوزی، اویغوری، بوده که با تسلط اسلام و رواج الفبای عربی، آن خط از بین رفته و خط ساده معمولی با 24 حروف بی صدا و 9 حرف صدا دار (مصوت) جانشین آن گردیده است.
با تغییرات مختصر حروف در سال 1923-1925 الفبای عربی تا سال 1929 در میان ترکمنهای ترکمنستان معمول بوده است.
این خط باز با تغییراتی اندک در سالهای 1930، 1936، 1937 انجام گرفت تا سال 1940 معمول بوده است بعد از این سال خط «سیریل» بوجود آمده بدین روی برای تطبیق این خطها به آوای زبان ترکمنی تلاش هایی انجام گرفت. اکنون اکثر زبان شناسان ترکمنستان معتقدند برای نشان دادن تفاوت مصوتهای کوتاه و بلند بهتر است بجای خط معمولی از خط لاتین استفاده شود.
ویژگی ها و تمایزات زبان ترکمنی با ترکی:
زبان ترکمنی از لحاظ ویژگی های زبانی در رده زبانهای ملتصق شمرده می شود. از خصوصیات چنین زبانهایی آن است که به هنگام اشتقالات لغات، هجاهایی به ریشه اصلی افزوده می شود ولی ریشه اصلی از افزودن هجاها هیچ گاه تغییر نمی کند. و هر چه به او افزایند به آخرش الحاق می شود.
در ضمن دارای هماهنگی اصوات، نداشتن علامت جنیس و تنوع و نظم افعال می باشد. مصوت ها (حرفهای صدادار) در صحیح خواندن و صحیح نوشتن خط ترکمنی نقش عمده ای دارند، می توان گفت صداها و تن صداها و فقط مصوت ها تعیین می کند، بدون در نظر گرفتن حروف مصوت در لابلای حروف بی صدا در واقع خطی به نام خط ترکمنی نخواهد بود، بنابراین کاربرد آنها را در خط باید شناخت و در این راه باید همت گماشت.
در زبان ترکمنی از لحاظ فونتیک اغلب کسره به (ی) تبدیل می شود به طور مثال در زبان ترکی آذری، واژه گنجه (شب) در زبان ترکمنی (گیجه) تلفظ می شود.
از سویی (ز) تبدیل به (ر) می گردد. بطور مثال آذری ها به اصطلاح (نمی نویسد) (یازماز) می گویند ولی ترکمنها آن را (یازمار) تلفظ می کنند. همچنین بجای(و) حرف(ب) جایگزین میگردد بعنوان نمونه بجای وئر(بده) گفته می شود (بر) و بجای اولماق (شدن) می گویند (بولماق) از جهتی در ابتدای بسیاری از کلمات در زبان ترکمنی (م) بجای (ب) تلفظ می شود. بطور مثال در زبان ترکی (من) بجای (بن) ، مین(هزار) بجای (بین) و مرنی (این را) بجای (بونو) در زبان ترکمنی قرار می گیرد.
لهجه های ترکمنی:
قبایل و طوایف مختلف ترکمنی در طی فرآیند تحول پذیری و ارتباطات تاریخی با اقوام و ملل مختلف، تأثیر و تأثراتی را به یکدیگر گذارده اند، که نتیجه آن نفوذ برخی از لحاظ ترکمنی در زبانهای دیگر و نفوذ لغات و اصطلاحات سایر ملل در زبان محاوره ای ترکمنی است.
هر یک از طوایف ترکمنی بر مبنای مناطقی که در آنجا زندگی می کنند، گویش و لهجه های مخصوص به خود را دارند. و یک لغت و یک معنا به چند صورت و چند جور تلفظ می گردد. بیشترین تفاوت، در گویش بین دو طایفه یموت و گوکلان دیده می شود که از نظر موقعیت جغرافیایی از هم دورند.
تقسیم بندی لهجه های ترکمنی:
در یک تقسیم بندی، لهجه های ترکمنی را می توان به دو شیوه تفکیک کرد: ترکمنی خالص، ترکمنی مخلوط.
ترکمنی خالص: مانند شیوه اقوام یموت، گوکلان، تکه، ارساری، سمالیر، صاریق که هر کدام لهجه خاص و تقریباً خالص را دارند.
ترکمنی مخلوط: که در حوالی مرز ایران و ازبکستان به این گویش گرایش دارند.
در شیوه اخیر تأثیر ازبکی صرف می شود. بجای آلیوام (می گیرم) به شیوه خازارلی (آله من) و شیوه مانیشلاق ( آلامن) و شیوه نوخزر (آلامان) تلفظ می شود.
در مثالهای زیر تفاوت لهجه ای در برخی کلمات بچشم می خورد:
خواندن ( باق- گوُزله- اُوقاماق)
نگاه کن( باق – گوُزله – سه رات- وه لله)
آواز (اواز- اوُواز).
این نوع لغات همه لهجه و گویش طایفه ای از طوایف ترکمن است، اکثر آنها اشتقاق مشترکی داشته و این تفاوت سلیقه و گویش قراردادی بوده و بنائی غلط شمرده و نفی می گردند.
نویسنده : دکتر عقیل تقوی پژوهشگر و استاد دانشگاه
