قصه طبل توخالی و منطقه آزاد تجاری اینچه برون در گلستان / هیاهو برای هیچ!

در ماههای گذشته و با نزدیک شدن به ایام سفر رئیس جمهور به گلستان سازمانهای مختلف به تکاپو افتادند که طرح ها و ایده های مورد نظر خود را تهیه کنند.

یکی از این سازمانها صنعت ، معدن و تجارت استان گلستان بود که با توجه به پتانسیل های استان می بایستی برای توسعه صنعتی استان قدم هایی بردارد که نهایتا در روزهای آخر منتهی به سفر حسن روحانی ، حسینقلی قوانلو رئیس سازمان صنعت معدن و تجارت استان اعلام کرد که ایجاد منطقه آزاد تجاری در اینچه برون درخواست و طرح ما به رئیس جمهور است .

اینکه این طرح چقدر کارشناسی و بیان آن توسط یک مدیر کل حائز اهمیت هست یا نه؛ نیاز به بررسی بیشتر دارد اما با نگاهی اجمالی به شرایط موجود در منطقه اینچه برون و شرایطی که یک منطقه آزاد باید داشته باشد متوجه خواهیم شد که ایجاد منطقه آزاد اقتصادی در اینچه برون یک طبل توخالی است که نه بسترهای ان مهیاست و نه دورنمای روشنی برای ایجاد آن متصور است.

به همین خاطر تصمیم گرفتیم ابتدا با فلسفه مناطق آزاد تجاری آشنا شویم :

ایده ایجاد مناطق آزاد تجاری به پس از جنگ جهانی دوم بر می‌گردد که در آن کشورهای زیادی به استقلال رسیدند، این کشورها در صدد برآمدند تا آثار عقب ماندگی را از بین ببرند. در این راستا، رسیدن به استقلال اقتصادی-صنعتی را یکی از مهم‌ترین عوامل پیشرفت دانسته و بدین جهت در پی یافتن نظریه‌ها و راهبردهایی بودند که هر چه سریع‌تر آثار عقب ماندگی را زدوده و صاحب صنعت شوند.

چندین نظریه و استراتژی جهت توسعه صنعتی ارائه شدند، از جمله آن‌ها، استراتژی تشویق یا توسعه صادرات بود که پس از سرخوردگی کشورهای در حال توسعه از سیاست جایگزینی واردات، به عنوان سیاستی که می‌تواند توسعه اقتصادی را به ارمغان بیاورد، توسط مؤسساتی نظیر سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو) پیشنهاد و تشویق می‌شد.

نکته مهم قابل ذکر این است که، همان طور که در قلب سیاست جایگزینی واردات، حمایت از صنایع نوزاد بود، در قلب سیاست توسعهٔ صادرات بحث ایجاد مناطق آزاد تولیدی و تجاری مطرح بود و ادعا می‌شد اگر چنین مناطقی ایجاد شود در بسیاری از کمپانی‌های خارجی انگیزه سرمایه‌گذاری در این مناطق ایجاد خواهد شد که به تبع آن، تکنولوژی جدید، اشتغال جدید و توان صادرات و ارز از آن حاصل خواهد گردید که توسعهٔ صنعتی کشور را به دنبال خواهد داشت؛ لذا مناطق آزاد تجاری مورد توجه قرار گرفتند.

تعریف منطقه آزاد تجاری :  با این که تعریف جامعی برای مناطق آزاد وجود ندارد، اما به نظر می‌رسد که تعریف بانک جهانی تعریف کامل تری باشد:

منطقه آزاد تجاری، قلمرو معینی است که غالباً در محدوده داخل یک بندر یا در مجاورت آن قرار گرفته و در آن تجارت آزاد با سایر نقاط جهان مجاز شناخته شده است. چنانچه کالاها را می‌توان بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی از این مناطق صادر کرد یا به این مناطق وارد نمود و آن‌ها را برای مدتی در انبار ذخیره و در صورت لزوم بسته بندی و مجدداً صادر کرد.

کالاهایی که از منطقه آزاد تجاری به کشور میزبان وارد می‌شوند، حقوق و عوارض گمرکی مقرر را می‌پردازند. مناطق پردازش صادرات علاوه بر تسهیلات فوق، ابنیه و خدمات مورد نیاز جهت تولید، تبدیل مواد خام و کالاهای واسطه‌ای وارداتی به محصولات نهایی را به هدف صدور آن‌ها و برخی اوقات جهت فروش در بازار داخلی، به شرط پرداخت حقوق و عوارض گمرکی معمول فراهم می‌نمایند. از این جهت منطقه آزاد پردازش صادرات ناحیه صنعتی ویژه‌ای است که تولیدات آن جهت گیری صادراتی دارند. تسهیلات این مناطق جهت جلب سرمایه گذاران خارجی و تسهیل استقرار آن هاست و معمولاً با مشوق‌های دیگری نیز همراه است.»

اهمیت مناطق آزاد تجاری

ایجاد یک منطقه آزاد، در صورت موفقیت می‌تواند امتیازاتی را برای اقتصادهای بسته و ناکارا داشته باشد. برخی از این امتیازات عبارتند از:

-جذب سرمایه خارجی به ویژه در بخش‌های مولد.

-جذب و انتقال تکنولوژی به درون اقتصاد کشور.

-ایجاد فرصت‌های اشتغال در داخل کشور.

- افزایش تولید و ارزش افزوده ی بخش‌های اقتصادی به ویژه بخش صنعت.

-کمک به کشور برای ورود به بازارهای جهانی و آشنایی با تجارت خارجی و گسترش و متنوع ساختن صادرات.

-افزایش کارایی اقتصادی و تربیت نیروی انسانی ماهر.

-افزایش درآمد کشور ناشی از فعالیت‌های خدماتی (حمل و نقل، بارگیری و تخلیه، بانکداری، بیمه گری و توریسم).

-کمک به ورود کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای با شرایط و قیمت مناسب تر.[۷]

پیش نیازهای لازم برای تاسیس مناطق آزاد

حداقل امکانات مورد نیاز برای تأسیس مناطق آزاد را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

۱. ایجاد اسکله هائی که کشتی‌های حداقل تا ۲۵ هزار تن بتوانند در آن پهلو گرفته تخلیه و بارگیری نمایند.

۲. ایجاد محوطه‌های مناسب برای بازاندازی و همچنین استقرار تجهیزات بنادر (جراتقال، لیفتراک، ترانس می‌تر).

۳. ایجاد انبارهای مناسب در بندر و تأمین آب و برق و سوخت منطقه.

۴. ایجاد یا توسعه فرودگاه و ساختن ترمینال‌های مناسب.

۵. ایجاد دبستان، بیمارستان، فروشگاه و شرکت‌های خدماتی و ...

۶. اعطاء مجوز فرود به هواپیماهای مسافربری که از خارج عازم منطقه می‌شوند.

۷. تأسیس شبکه‌های مخابراتی پیشرفته (تلفن، تلکس و فاکس و...).

در یک منطقه یا بندر آزاد، کلیه فعالیت‌های مزبور را می‌توان با همکاری دولت و بخش خصوصی و یا جذب سرمایه‌داران خارجی و داخلی انجام داد؛ اما باید خاطرنشان ساخت که در کارهای زیربنائی معمولاً بخش خصوصی رغبتی از خود نشان نمی‌دهد؛ بنابراین تأمین آب و برق و ایجاد شبکه توزیع آن، فاضلاب، فرودگاه، ترمینال جاده‌های آسفالت، ایجاد بندرگاه مجهز، تأسیس شبکه‌های مخابراتی پیشرفته و... باید توسط خود دولت صورت گیرند.

تفاوت مناطق آزاد تجاری با مناطق ویژه اقتصادی

منطقه ویژه اقتصادی عبارت است از محدوده جغرافیائی مشخص در مبادی ورودی یا در داخل کشور که به‌منظور پشتیبانی از تولید و هم‌چنین تأمین کالا برای مصارف داخلی کشور و بدون رعایت مقررات صادرات و واردات و مراحل ثبت سفارش و یا محدودیت زمانی برای نگهداری (مدت مقرر در آئین‌نامه امور گمرکی) در انبار بنادر و مقررات ارزی تحت شرایطی مطمئن و آسان توسط فروشندگان و تولیدکنندگان خارجی و یا شرکای آنها به این مناطق وارد می‌شوند.

واردکنندگان کالا به این مناطق می‌توانند تمام یا قسمتی از کالای خود را در مقابل قبض انبار تفکیکی قابل معامله که توسط مدیریت منطقه صادر می‌شود به دیگران واگذار نماید. در این‌صورت دارنده قبض انبار تفکیکی صاحب کالا محسوب می‌شود. مدیریت منطقه مجاز است به درخواست خریداران نسبت به صدور گواهی مبداء باری کالای خریداری شده از منطقه با تائید گمرک ایران اقدام نماید. بانک‌های کشور مکلف به پذیرش گواهی مبداء صادره می‌باشند.

ورود کالا از منطقه ویژه به داخل کشور مستلزم رعایت مقررات صادرات و واردات و انجام مراحل ثبت سفارش در وزارت بازرگانی و بانک و ترخیص از گمرک می‌باشد. واردات کالا به میزان نسبتی از ارزش افزوده و قطعات داخلی به کار رفته در کالاهای تولیدی در یک منطقه ویژه اقتصادی به داخل بدون رعایت مقررات مذکور و انجام مراحل ثبت سفارش و گشایش اعتبار بلامانع است.

آیا اینچه برون شرایط ایجاد منطقه اقتصادی را دارد؟

با مطالبی که در بالا گفته شد نکات مهمی مطرح می شود که آیا براستی اینچه برون ظرفیت و شرایط احداث منطقه آزاد تجاری را دارد؟

* منطقه مرزی اینچه برون دارای آب و هوای خشک که در تابستان گرمای طاقت فرسا داشته و در زمستان هم سرمای خشک و سوزاننده ای دارد که نه آب و هوای معتدل و بهاری کیش را دارد و نه انزلی و چابهار که بتواند سرمایه گذار و گردشگر را جذب کند.

* تامین آب و برق و گاز یکی از زیرساختهای اساسی است و با توجه به اینکه همین الان به روستاهای منطقه با تانکر آب رسانی می شود قطعا یکی از مشکلات اساسی این منطقه اب خواهد بود.

* با توجه به دوربودن منطقه اینچه برون از تاسیسات اصلی برای انتقال آب ، برق و گاز به این نقطه هزینه مالی زیادی متحمل خواهیم شد.

* یکی از شرایط مهم مناطق آزاد تجاری همانطور که در بالا گفته شد قرار گرفتن در کنار بندر است که اینچه برون فاقد این فاکتور است و تنها تکیه بر ریل راه آهن ایران ترکمنستان و قزاقستان نمی تواند تضمین کننده شرایط مناطق آزاد تجاری باشد.

* مناطق آزاد تجاری باید دارای قابلیت ها و پتانسیل های بالقوه و بالفعل گردشگری اعم از بازارچه و ارائه کالاهای مورد نظر باشد تا باعث جذب گردشگر و مسافرین شود مانند کیش ، چابهار و انزلی و ... که اینچه برون فاقد این شرایط است .

* یکی دیگر از شرایط داشتن مناطق آزاد اینست که ما کالایی قابل ارائه برای مبادله با کشورهای منطقه داشته باشیم و از روابط فیمابین سود ببریم . در حال حاضر ترکمنستان وقزاقستان از ایران خیلی فقیرتر هستند و تنها کالایی که می توانیم از قزاقستان بیاوریم سالانه 1 میلیون تن گندم است و آنچه که در استان می توانیم به این کشورها ارائه دهیم هنوز یا تولید نشده و یا مشخص نیست چون بازارهای خود ما هم برای عرضه و تقاضا داخلی نوسان دارند.

* بنظر می رسد بندرترکمن ، بندرگز و یا بندرخواجه نفس برای این کار با توجه به اینکه در کنار خطوط ریلی شرق خزر که اخیرا افتتاح شد و بزرگترین درچه جهان قرار دارند مناسب تر باشند.

* بنظر می رسد با توجه به اینکه در سفر اخیر روحانی شاهد کلنگ زنی و افتتاح گسترده پروژه ها نبودیم طرح این موضوع به جهت نشان دادن دست پر از طرف استانداری گلستان و برای پربار نشان دادن سفر بود وگرنه هنوزنمی توان به ایجاد چنین پروژه ای امید داشت .

* بیش از ده سال است که از مصوبه انتقال جاده گلستان می گذرد اما هنوز اقدام عملی نشده و روحانی در نشست خبری در گرگان گفت که به علت نداشتن پول فعلا این موضوع از دستور کار خارج شده ، حال بعد از گذشت 15 ماه از عمر مفید دولت یازدهم و اینکه طرح ایجاد منطقه آزاد تجاری اینچه برون در مراحل ابتدایی قرار دارد لذا با توجه به وضعیت اقتصادی دولت نمی توان امیدوار بود که تا چند دولت بعد هم شاهد این رویداد مهم باشیم .