فرهنگ محرم در تار و پود ایرانیان

به گزارش عدالت خواهان گلستان"نخل گردانی، گل مالی، طشت گذاری، شاخسی واخسی و تسلیت جمعی نمونه‌هایی از مراسم مردم اقلیم متنوع ایران است که اگرچه تفاوت ظاهری با هم دارند اما هر یک متناسب با طبیعت و اقلیم خود یک چند صدایی عظیم را شکل می‌دهند که هدفشان زنده نگه داشتن حماسه عاشورا و یاد آزاده مردی است که ایثار و شجاعتش پس از 14 قرن در بین همه اقوام زنده است. 10روز اول ماه محرم وقت برگزاری خودجوش پرشورترین و متنوع‌ترین آیین‌ها و مراسم ایرانیان است اجرای آیین‌هایی در سوگ امام حسین(ع) که تاکیدی بر شیعه بودن خود است. شرکت در آیین‌های محرم پیر و جوان نمی‌شناسد هر کسی در هر سنی در مراسم و اجتماعات این ایام شرکت می‌کند. این آداب و رسوم در طبیعی‌ترین شکل خود نسل به نسل منتقل می‌شود و فرصتی را برای مشارکت سالمندان و جوانان در یک فعالیت اجتماعی فراهم می‌کند.



 به یاد آب و تشنه لبان

یکی از رسوم خاص عاشورایی در آذربایجان و به طور ویژه در اردبیل برگزار می‌شود. در اجرای آن از طشت که نماد مشک سقای کربلا است استفاده می‌شود و عزادارن با لباس‌های سیاه و با طشت گردانی یاد حضرت عباس(ع) را پیش از محرم گرامی می‌دارند و سپس با ذکر مصیبت به استقبال محرم می‌روند. این آیین قدمت چندصد ساله‌ای در دیار اردبیل دارد که در هیأت‌های آذری زبان پایتخت نیز برگزار می‌شود. در این مراسم طشت‌های آب را که رمزی از «فرات» است در مساجد و حسینیه‏ها می‏آورند وطشت‌های آب را بالای سرها می‏گیرند و مسجد را دور می‏زنند. مردم آب طشت‌ها را در شیشه‏هایی برای شفا و تبرک برمی‏دارند.

شاخسی واخسی و چوب به دستان حرم

یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین آیین‌های عزاداری شاخسی واخسی نام دارد که به ثبت ملی هم رسیده است در این نوع از عزاداری مردان به یک خط کنار هم ایستاده و خود هر کدام شمشیر یا چوبی را دست می‌گیرند و با نوای نوحه خوانی به جلو و عقب خم می‌شوند. این چوب‌ها و شمشیرها در این نوع از عزاداری نشانی از زنده بودن یاران امام پس از قرن‌ها دارد آنها با تکان دادن این شمشیرها و چوب‌ها از پس این همه سال هواخواهی خود از امام را در نبرد عاشورا به رخ می‌کشند.

مراسم «شاخسی، واخسی» (شاه حسین، وای حسین)، بنابر سنت دیرینه آذربایجانیان، همه ساله از دهه آخر ماه ذیحجه آغاز می‌شود به این شکل که دسته‌های عزاداری شاه حسین، وای حسین (شاخسی، واخسی)، از چند روز مانده به ماه محرم، شب‌ها در حسینیه‌ها و مساجد تشکیل شده و با حضور عزاداران، در صف‌هایی دراز و زنجیروار، راهی کوچه و خیابان گشته و مرثیه‌ها و اشعار مذهبی در وصف سالار شهیدان و یاران ایشان‌ سرمی‌دهند. اوج این مراسم در ظهر عاشورا و پس از اتمام عزاداری ظهر عاشورا است که عزاداران، با ذکر «شاخسی، واخسی»، پس از طی کردن مسیری طولانی خود را به خیمه‌های به آتش کشیده‌شده (نماد خیمه‌های امام حسین(ع) و یارانش در کربلا) رسانده و به سوگ واقعه می‌نشینند.



محرم در بازار تبریز

عزاداری در بازار تبریز یکی از پرشورترین مراسم ماه محرم در ایران است. هر ساله بازاری‌ها در راسته‌های این بنای مسقف بزرگ که در فهرست میراث جهانی قرار گرفته به عزاداری مشغول می‌شوند آذری‌ها در دهه محرم عموماً پارچه سیاهی دور سر و پارچه سفیدی بر کمر می‌بندند و با خواندن اشعار سوزناک به ترکی عزاداری‌های بسیار پرشوری دارند.




 نخل گردانی

به گزارش ایران، یکی از مشهورترین آیین‌های محرم نخل گردانی است بخصوص در یزد که این کار پیشینه‌ای بسیار طولانی دارد نخل در فرهنگ عاشورایی نماد تابوت یا گهواره است و بلند کردن آن بر دست نشانی از همنوا ماندن و همراه بودن با امام و یارانش است.  مهمترین مراکز برگزاری رسم باشکوه «نخل‌برداری» یا «نخل‌گردانی»، بیشتر در شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکزی ایران از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان، نائین و... قرار دارد. در بین این مناطق شاخص‌ترین نخل‌ها در استان یزد‌ متمرکزند، به گونه‌ای که می‌توان گفت در این منطقه، هیچ آبادی‌ نیست که یک یا چند نخل امام حسین(ع) در آن یافت نشود. در این مناطق، رسم است که درختانی را وقف مى‌کنند تا پس از کهنسال شدن، ساقه‌هاى آنها را بریده و نخل را با آن مرمت کنند. هرچند به دلیل تشابه نخل، حجله، چلچراغ عزا، محفه و تابوت به یکدیگر، محدوده معنایی نخل نامشخص است، ولی در وهله نخست، نخل برای هر شنونده‌ای یادآور و تداعی‌کننده درخت خرما است. شاید مهم‌ترین دلیل رواج این نام و رسم، علاوه بر تأثیر شرایط اقلیمی حاکم این است که در روایات و اعتقادات مردم، پیکر مقدس امام حسین(ع)، روی شاخه‌های درخت خرما قرار گرفته و به محل دفن حمل شده است. نخل شباهت بسیاری به درخت سرو دارد و سرو نیز در فرهنگ‌عامه یعنی جاودانگی و رشادت و زندگی اخروی و آزادگی که یادآور روحیات و خصایص امام حسین(ع) است.



گل مالی

در مراسمی به نام گل مالی که ریشه‌های تاریخی‌اش به قرن‌ها پیش باز می‌گردد مردم خرم آباد روز عاشورا به سرتاپای خود گل می‌مالند و تا ظهر با سینه زنی عزاداری می‌کنند. گل، نماد عزاداری و ماتم و یکی از عناصری است که در مراسم سوگواری بیشتر مناطق حضور دارد. در این آیین که صبح روز عاشورا، قبل از طلوع آفتاب، با صدای ساز و دهل (نوای چمریونه) که در این منطقه، نوای اعلام سوگ و مرگ است، عزاداران در حوضچه‌هایی از گل که با آب و گلاب تهیه شده، سر و صورت و لباس خود را گل‌مالی کرده و با ظاهری گل‌اندود به عزاداری می‌پردازند. درخصوص این رسم، اعتقاد مردم بر این است که ملائک در صحرای کربلا، در عزای شهادت امام حسین(ع)، خود را به خاک و خون کشیدند و همچنان تا قیامت در عزای واقعه کربلا، خاک آلوده‌اند.

زنان در مراسم خانه به خانه

صبح تاسوعا که فرا می‌رسد کوچه‌های خرم آباد پر می‌شود از زنان سیاه چادرپوش که صورت خود را پوشانده‌اند و آیینی کهن را بجا می‌آورند رسمی که چهل منبری نام دارد و هر سال توسط زنان این شهر برگزار می‌شود. این زنان گروه گروه در شهر پای پیاده به در 40منزل که منبر چوبی گذاشته‌اند می‌روند و در آن منبر شمعی روشن می‌کنند آنها با اجرای این مراسم یک روز پیش از عاشورا با صاحب عزای روز واقعه حضرت زینب(س) اظهار همدردی می‌کنند.

 تسلیت جمعی

در روزهای محرم صحن امامزاده‌ها و بخصوص حرم امام رضا(ع) در مشهد شاهد برگزاری مراسمی مخصوص برای سوگواری می‌شود. جدا از ورود هیأت‌ها و دسته‌های عزاداری به صحن این بارگاه خادمان و کارکنان آستان قدس رضوی نیز با روشن کردن چلچراغ و شمع و دور هم گرد آمدن در صحن بارگاه امام رضا(ع) به سوگواری جد ایشان می‌پردازند. این مراسم علاوه بر سوگواری به نوعی ادای احترام و تسلیت گویی است.



شعله هواخواهی

«پولکه گردانی» یکی از رسم‌های کهنی است که در روستای شیشوان آذربایجان شرقی برگزار می‌شود رسمی عاشورایی و منحصر به فرد که نه برای سوگواری که برای به‌پا خاستن و هواخواهی از امام است. مردم این روستا در شب عاشورا به یاد شبی که همراهان امام تنهایش گذاشتند توپ‌های بزرگ آتش را که پولکه می‌نامند با زنجیر می‌چرخانند تا به دشمنان امام حضور خود را اعلام کنند، این مراسم در فهرست میراث ناملموس ملی ایران قرار دارد.

 نذر طبیعت

احترام به امام حسین در ماه محرم برای اهالی روستای زیارت در جنوب گرگان حال و هوا و آداب و آیین‌های خاص خود دارد. در این روستا در روزهای تاسوعا و عاشورا علمی یک تیغه و ساده و بی‌آلایش را در روستا می‌گردانند و هر کس که نذری دارد شال یا پارچه‌ای را روی آن می‌بندد. سوگواران مراسم علم گردانی را خانه به خانه در روستا ادامه می‌دهند و به در هر خانه‌ای که می‌رسند می‌ایستند تا صاحبخانه میوه‌ای بر سر علم بگذارد یا آن را با گلاب شست‌و‌شو دهد.



 بیل زنی

بیل زنی از جمله مراسم عزاداری است که برگزاری آن مختص بیرجند است. این آیین در شهربیرجند و فقط در روستایی به نام «خوسف»، در ظهر عاشورا برپا می‌شود. مراسم بیل‌زنی نوعی شبیه‌سازی است از طایفه بنی‌اسعد که در واقعه عاشورا، پیکر مطهر امام حسین(ع) و دیگر شهدا را پس از اینکه 3 روز در صحرای کربلا مانده بود، با بیل و ابزار دیگر به خاک سپردند. ازجمله دیگر مراسم این شهر «علم‌بندان» است که با آداب خاصی در هیأت‌های عزاداری برگزار می‌شود. هر چند گفته می‌‌شود که اجرای بیل‌زنی به شکلی که در شهر بیرجند برگزار می‌شود، در هیچ یک از شهرهای دیگر کشور دیده نشده است، اما این مراسم، به نوعی دیگر و البته بسیار مختصرتر در بین زنان قزوین نیز متداول است. در این شهر زنان در سیزدهم محرم در قالب هیأت‌های عزاداری، با بیل و کلنگ، پیکرهای پارچه‌ای بدون سر بر دوش گرفته و در شهر به عزاداری می‌پردازند.

شیدانه

شیدانه در مناطقی همچون خوزستان، از عناصر اصلی عزاداری محرم است. ‌شیدانه‌ها اتاقک‌های چوبی تزئین شده‌ای هستند که در ایام محرم، در گذرگاه‌ها بخصوص در مقابل مساجد، تکایا‏‏ و هیأت‌های عزاداری قرار می‌گیرند. شیدانه‌‌ معمولاً محل تجمع و توزیع نذورات مردم است که در قالب بسته‌های خوراکی در بین مردم پخش می‌شود. درخصوص تاریخچه ظهور ‌شیدانه‌ این گونه روایت است از آنجا که در گذشته شرایط سفر به کربلا دشوار بود و همه توانایی زیارت ضریح امام حسین(ع) را نداشتند‏، در بین مردم ضریح کوچکی ساخته می‌شد که مردم نذورات خود را در آن ریخته و به نیت ضریح امام حسین(ع) آن را زیارت می‌کردند و به آن «شیدانه» یا «شبیه دانه» می‌گفتند. مراسم «چلاب‌زنی» یا «کرب‌زنی» از دیگر آیین‌های شهرهای خوزستان است که به عنوان نماد صحنه جنگ کربلا برگزار می‌شود. این مراسم علاوه بر خوزستان، در مناطق مرکزی و شرقی کشور نیز مرسوم است.

زارخاک

زارخاک از آیین‌های خاصی است که همه ساله در ایام محرم گردشگران بسیاری را به روستای گورتان از توابع اصفهان جذب می‌کند. این مراسم آداب بسیار ظریف و دقیقی دارد. نزدیک غروب، دسته‌هایی مشتمل بر گروه سادات و گروه عامه مردم جهت عزاداری به راه می‌افتند که در آن، سادات با شال‌های سبز جلوی دسته و عامه با شال‌هایی به رنگ‌های مختلف پشت سر سادات حرکت می‌کنند و ضمن «شال‌گردانی» با ترتیب و اصول خاص، ذکرگویان پیش می‌روند. مراسم زار در طول دهه اول محرم انجام می‌شود. ولی در روز تاسوعا، 2 زار برگزار می‌شود. یعنی علاوه بر زار، زار خاک نیز برگزار می‌شود و در آن، عزاداران هنگام حرکت، از کاه‌هایی که در مسیر ریخته شده بر سر و روی خود می‌ریزند.



 غم نوازهای جنوبی

اهالی برخی از شهرها و روستاهای جنوب ایران با نواختن ممتد سنج، دمام و شاخ (نوعی ساز بادی) به نوعی خبر از رخ دادن یک فاجعه می‌دهند، فاجعه واقعه کربلا. این آیین در بندر دیر استان بوشهر بسیار به چشم می‌خورد البته اجرای آن تنها به استان بوشهر اختصاص ندارد و در بسیاری از روستاها و شهرهای استان خوزستان هم به همین شیوه عزاداری می‌کنند.

بهر شهید و شاخ به شاخ

مردم یزد در پیشواز ماه عزاداری سالار شهیدان حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع)، مراسم سنتی مذهبی ویژه‌ای برگزار می‌کنند یکی از این آیین‌ها، مراسم «بهرشهید» در شهر ندوشن یزد است که همه ساله مردم این منطقه براساس سنتی دیرینه، ۱۰روز قبل از آغاز ماه محرم با برپایی آن به استقبال ایام سوگواری سیدالشهدا(ع) می‌روند این آیین تا اول ماه محرم ادامه دارد و هیأت‌های شهر به منازل مردم مراجعه کرده و اشعاری را در سوگ امام حسین(ع) و یاران با وفایش زمزمه می‌کنند.  این مراسم طی ۱۰روز و قبل از نماز مغرب و عشاء در محله‌های مختلف آغاز می‌شود و دستجات باجمع‌آوری نذورات مردم، پس از آن مراسم عزاداری را در تکایا برگزار می‌کنند.  اهالی تعدادی از روستاهای شهر صدوق استان یزد نیز با برپایی آیین سنتی «شاخ به شاخ «و «ذکر گرفتن» به استقبال ماه محرم می‌روند.
این مراسم از جمله رسوم اجداد این منطقه برای استقبال از ماه محرم است که در چند شب پیش از آغاز ایام سوگواری امام حسین(ع) برگزار می‌شود این آیین سنتی در روستاهایی همچون «بندرآباد» و «شمسی» پر رنگ‌تر از دیگر این مناطق دیده می‌شود.
در آیین «شاخ به شاخ» که به شکل باشکوهی در این روستاها برگزار می‌شود، اهالی روستا پس از اقامه نماز مغرب و عشاء در گروه‌های مختلف شروع به پرسه زنی در کوچه‌های آبادی می‌کنند و با خواندن ابیاتی، از مردم درخواست هیزم کرده و هیزم‌های جمع‌آوری شده را در میدان آبادی روی هم انباشته می‌کنند و با برافروختن آتش در پرتو گرما و روشنایی آن عزاداری سنتی آغاز می‌شود. مردم دست در دست هم حلقه‌ای بزرگ در گرد آتش ایجاد می‌کنند و گروهی که تعدادشان به 5تا7 نفر می‌رسد در وسط این حلقه، حلقه کوچکتری تشکیل داده و خواندن نواهای «یا حسن» و «یا حسین» آغاز می‌شود.  جمعیت عزادار نیز با تکرار این عبارات، به سر و سینه خود می‌زنند و این مراسم تا پاسی از شب ادامه پیدا می‌کند، آیین «ذکر گرفتن» نیز بیشتر برای اعلام مجلس عزاداری امام حسین(ع) و همچنین استقبال از ماه محرم در برخی از روستاهای این منطقه برپا می‌شود.  در این مراسم سنتی که مقارن غروب آفتاب و بر بالای پشت بام مسجد یا حسینیه آبادی برگزار می‌شود حاضران با خواندن اشعاری، فرا رسیدن ماه محرم و برپایی مجلس عزای حسین(ع) را به اطلاع اهل محل می‌رسانند.



 تعزیه خوانی

تعزیه در سیستان به صورت روزشمار اجرا می‌شود به این صورت که شبیه‌خوانان هر روز ماه محرم را به یکی از یاران امام حسین(ع) مثلاً حضرت علی اکبر(ع) یا حضرت ابوالفضل(ع) اختصاص می‌دهند. در بلوچستان مردم اهل تسنن با آغاز ماه محرم خود را در سوگ سرور و سالار شهیدان سهیم دانسته و با اجرای برنامه‌های وعظ و سخنرانی در محافل مذهبی به استقبال این ماه می‌روند.

با آغاز نخستین روز از ماه محرم امامان جمعه، پیش نمازان مساجد و روحانیان اهل تسنن با سخنرانی در مساجد و محافل مذهبی، مردم را از اهمیت این ماه آگاه می‌سازند و با روایت احادیث مختلف سعی دارند مظلومیت امام حسین(ع) و نقش وی در اسلام و همچنین عظمت این ماه پر برکت را به نمازگزاران منتقل کنند. در ماه محرم زنان دست از انجام کارهایی مثل حصیربافی و سوزن دوزی برمی دارند و بیشتر سعی دارند خود را با ذکر و تسبیح و نماز و روزه مأنوس کنند. پخت انواع غذاهای محلی از قبیل حلوا، خورشت و برنج و همچنین پخش شیر و خرما میان خانواده‌های کم درآمد از دیگر آیین‌های روزهای تاسوعا و عاشورا در بلوچستان است. مردم چابهار نیز با برپایی آیین‌های نوحه‌خوانی، تعزیه، روضه خوانی، سخنرانی، سینه زنی و زنجیر زنی همچنان یاد قیام سرور و سالارشهیدان را زنده نگاه داشته‌اند. در ظهر عاشورا مردم محلی در بندر مرزی چابهار با آداب و رسوم خاصی با آتش زدن خیمه‌ها به یاد اسیران کربلا بر سر و سینه می‌زنند و با حضرت زینب(س) و اسیران همدردی می‌کنند. زنان پاکستانی مقیم چابهار نیز در دهه اول محرم با نوحه خوانی و برپایی آیین‌های ویژه به سوگواری پرداخته و در شب تاسوعا نیز با بستن حجله حضرت قاسم(ع) به عزاداری خاص حضرت قاسم می‌پردازند.

کرنا نوازی

کرنانوازی از سنت‌های قدیمی استان گیلان و مازندران است که در ماه‌های محرم و صفر در مناطق مختلف این استان‌ها نواخته می‌شود. کرنا یکی از سازهای منطقه است که تا پیش از این برای اطلاع‌رسانی و اعلام خبری به مردم از آن استفاده می‌شده و امروزه تنها به عنوان ساز مراسم عزاداری شخصی و مذهبی از آن استفاده می‌شود. کرنا معمولاً به صورت دسته جمعی و در قالب گروه‌های 10 نفره کرنانواز نواخته می‌شود که یک نفر سرگروه بوده و بقیه او را همراهی می‌کنند.  طریقه نواختن کرنا بدین گونه است که شخص با تجربه‌ای به عنوان تکنواز گروه، نوایی را در کرنا می‌دمد و بقیه نفرات پاسخ می‌دهند. تکنواز گروه، مصیبتی از امام حسین(ع) را در داخل کرنا دمیده و پس از آن صدای «وای وای» از کرنای وی به گوش می‌رسد در این لحظه، گروه نوای «حسین وای» را در کرنا می‌دمند بدین ترتیب شنوندگان «وای وای، حسین وای» را از تکنواز و گروه او می‌شنوند.



 سوگواری در پایتخت

خیمه سوزی در چهار راه گلوبندک تهران، یکی از مشهورترین رسوم عاشورایی در پایتخت است. رسمی که با نمایش تعزیه و سوگواری همراه شده و توسط هیأت‌های کربلایی‌ها مدیریت می‌شود. روز عاشورا همزمان با اذان ظهر، وقت اجرای این نمایش سوگوارانه است زمانی که از دو سوی این چهار راه، عده‌ای سوار بر اسب در لباس‌های سبز و قرمز که نشان اولیا و اشقیا است به خیمه سیاه وسط چهار راه می‌رسند، قرمزپوشان اشقیا خیمه را به آتش می‌کشند.