عدالت از دیدگاه امام علی (ع)

کسی نیست که عدالت را نخواهد ، به همین خاطر مفهوم و مصداق عدالت به اجمال برای همه معلوم است . از منظر شریعت اسلامی اهمیت عدالت چنان است که قوام عالم هستی بر آن نهاده شده است و بی نیازی همه مردم با تحقق عدالت ممکن خواهد شد . در گذشته تاریخ و در دوران معاصر بسیار کسان عدل و دادگری را ستودند و درباره ی آن کتاب ها نگاشتند و درباره ی ضرورت و ارزش عدالت سخن گفتند ولی بسیار اندکند آنان که ژرفای معنای عدل را دریابند و با همه ی توان برای تحقق آن بکوشند.اما تحقق عدالت نیز همانند بسیاری از مقوله های اساسی زندگی اجتماعی نیازمند بستر سازی و مواجهه با موانع آن خواهد بود . از یک دیدگاه زمینه های تحقق عدالت را می توان به زمینه های فرهنگی و اقتصادی تقسیم نمود که ما در رابطه با زمینه های فرهنگی بحث خواهیم کرد.
زمینه ها و راه های تحقق عدالت :
اجرای عدالت نیز همچون سایر مسائل اجتماعی به زمینه ها و بستر های مناسب نیازمند است.در تعالیم حضرت علی (ع) اصول و معیار های فراوانی وجود دارد که جامعه را به حق گرایی و دادگری سوق می دهد و عدالت را در اندیشه ها نهادینه می سازد . از این اصول می توان به زمینه های فرهنگی اشاره کرد که به اختصار در مورد آن بحث خواهیم کرد.
زمینه های فرهنگی :
زمینه های فرهنگی خود شامل مواردی چون رعایت حقوق انسان ها ، ظلم ستیزی ، همکاری دولت و ملت و … می باشد:
رعایت حقوق انسانها : از دیدگاه امام علی (ع) رعایت حقوق انسانها جایگاه ویژه ای دارد.از نظر ایشان جامعه انسانی جامعه ای خدایی است و خدمت به انسان سبب نزدیکی به پروردگار جهانیان می شود. حقوق انسان در حق خدا ریشه داشته و حقوق الهی خاستگاه اصلی حقوق انسان است. ایشان می فرمایند :
خدای متعال ، رعایت حقوق بندگانش را مقدمه ای برای رعایت حقوق خود قرار داد. پس هر که به ادای حقوق بندگان خدا قیام کند ، این خود سبب قیام به ادای حقوق خدا خواهد شد.
امام علی (ع) در نیکی به انسان ها و رعایت حقوق آنها ، به باورشان توجه نمی کند . وقتی انسان غیر مسلمان،در قلمرو فرمانروایی ایشان ستم می بیند ، از سودای دل ناله سر می دهد و می فرماید :
به من خبر رسیده است که مردی از لشکریان متجاوز معاویه بر زنی مسلمان یا کافر در ذمه اسلام وارد شده و خلخال و دستبند و گوشواره اش را به زور ستانده است. اگر مسلمانی پس ازاین ازاندوه بمیرد ، نباید سرزنش شود؛بلکه سزاوار است در چنین غصه ای بمیرد.
چنین بینشی درباره انسان ، زمینه فرهنگ اجتماعی و تن دادن به حقوق انسانها را سامان می دهد . در تعالیم حضرت علی (ع)، مسائلی چون تربیت و ارزش های اخلاقی ، مسئولیت های مالی ، مددکاری اجتماعی و مشارکت ثروتمندان و بینوایان نیز وجود دارد که در پدید آوردن زمینه های فرهنگی عدالت اجتماعی بسیار سودمند است.
ظلم ستیزی: عدالت بدون ظلم ستیزی افسانه است وتوازن و تعادل طلبی بدون نفی تعادل شکنان و امتیاز خواهان پنداری پوچ. در منطق امام علی (ع) ، تلاش برای برقراری عدل به اندازه مبارزه با ستم ضرورت دارد . ایشان در این باره می فرمایند :
لا یحمل الانسان علی الحق الا من ورعهم عن الباطل
مردمان را به عمل طبق حق وانمی دارد مگر آنکه ایشان را از باطل پرهیز دهد.
امام علی (ع) درجاهای بسیاری به تفکیک ناپذیر بودن عدل گرایی وظلم ستیزی اشاره کرده است.ایشان درجایی دیگر می فرمایند:
با قدرت عدالت با ظلم نبرد کنید.
وجود ظلم در هر بخش از جامعه و هر عضو از اندام اجتماعی حاکمیت عدل در آن بخش را ناممکن ساخته و به دیگر بخش ها و اعضا نیز سرایت می کند. امام در این زمینه می فرمایند :
از لوازم عدل ، دوری از هرگونه ظلم است.
همکاری دولت و ملت : حقوق متقابل ملت و دولت تردید ناپذیر است . دولت ها وظیفه دارند در قلمرو اختیارات خویش ، شرایط رشد و تعالی مادی و معنوی مردم را فراهم کنند و زمینه تکامل و توازن اجتماعی و دستیابی عادلانه هرکس به حق وحقوقش را فراهم سازند. مردم نیز وظیفه دارند به تعهدات خود در برابر زمامداران وفا کرده، کارهای جامعه را انجام دهند و مسئولیت پذیر باشندوبرای استواری جامعه تلاش کنند. آنها باید بدانند که کارهای فردی بعد اجتماعی نیزدارد،مجموعه تلاش های فردی حرکتی بزرگ وپیوسته پدید می آورد، سبب بسامان شدن جامعه می شود و حق و حقوق را حاکم می سازد. امام علی (ع) در این زمینه می فرمایند :
حق و حقوق عزت می یابد و نشانه های عدالت و تعادل اجتماعی آشکار می گردد و عدل در پهنه ی اجتماع فروغ می گسترد و فرد یا گروه یا طبقه ای در جامعه از گستره ی عدالت بیرون نمی ماند . زمانی که رعیت حق خود را نسبت به دولت بگزارد و دولت نیز حق خود را نسبت به مردم ادا کند ، حق در میان آنها عزت می یابدوپایه های دینشان استواری گرفته و نشانه های عدالت برپا می گردد.
مواردی که بیان شد تنها گوشه ای از راه های تحقق آرمانی است که در سخن وجودش شیرین اما در عمل تحققش سخت می باشد. به امید آنکه همه ی ما در تحقق آن بکوشیم و راه رسیدن به این آرمان را برای خود و آیندگانمان هموار سازیم.