شیرین بیان (Liquorice or licorice) با نام علمی Glycyrrhiza glabra، که به فارسی مهَک گفته می شود، گیاهی خودرو از تیرهٔ سبزی آساها، بومی جنوب اروپا، شمال آفریقا و نواحی معتدل آسیا ست. در اکثر نقاط ایران خصوصاً در شهرستان اقلید و نواحی شرقی و شمال شرقی و همچنین آذربایجان به فراوانی می روید. برگهای آن مرکب است و از ۴ تا ۷ زوج برگ به اضافهٔ یک برگچهٔ انتهایی تشکیل یافته است که به سبب ترشح شیره، چسبنده اند. گلهایش مایل به آبی و میوه اش شامل ۵ تا ۶ دانهٔ مایل به قهوه ای است. ریشه و ساقهٔ زیرزمینی آن مصرف دارویی دارد. ریشه ها و ریزومهای این گیاه دارای پوستی قهوه ای رنگ یا سیاه و مغز زردرنگ است.
شیرین بیان گیاهی است چندساله و از خانواده ی بقولات Fabaceae و از زمرهٔ گیاهان بنشنی و بومی جنوب اروپا و قسمتهایی از آسیاست. این گیاه از رستنیهای علفی چندساله است. ارتفاع این گیاه تا یک متر و در نواحی معتدل تا دو متر می رسد. برگ های آن به فرم شانه ای مرکب فرد می باشند که طول برگهای باریک آن از ۷ تا ۱۵ سانتیمتر است و شامل ۹ تا ۱۷ برگچه است. برگچه ها بیضوی بوده، کناره آنها صاف است و دارای حالت چسبناکی هستند. گلهای این گیاه به رنگهای ارغوانی، زرد یا بنفش یا آبی مایل به سفید است و به صورت مجتمع در انتهای ساقه های گل دهنده مشاهده می شود. زمان ظهور گلها اوایل تابستان است. میوه ی این گیاه از نوع نیام است که معمولا غلافی و مستطیل شکل به طول ۲ تا ۳ سانتیمتر است و معمولاً هر میوه دارای ۳ تا ۶ عدد دانهٔ لوبیاشکل است. ریشه ها و ریزوم های این گیاه دارای پوستی قهوه ای رنگ هستند که پس از جدا کردن این پوسته ی خارجی به سایر قسمت های ریشه می رسیم که به رنگ زرد دیده می شوند و دارای طعم شیرینی می باشند.
شیرین بیان انواع مختلف دارد:
گونه اسپانیایی «G. typical» که میوه آن صاف و بدون کرک است و ریزومهای قهوه ای به قطر ۶ تا ۱۸ میلیمتر دارد.
گونه روسی «G. glandulifera» که برگهای آن چسبناک است و ریشه های متعدد به ضخامت ۵ سامتیمتر دارد. پوست ریشه آن فلس دار و قهوه ای رنگ است و شیرینی ملایم دارد.
گونه ترکی «G. pallida» که ضخامت ریشه آن حدود ۸ سانتیمتر است.
گونه ایرانی «G. violacca» که ریشه های آن نیز نسبتاً ضخیم است.
شیرین بیان از جمله گیاهان دارویی خودرو است و کمتر مورد کشت قرار می گیرد. برگ های آن مرکب است و از 4 تا 7 زوج برگ به اضافه یک برگچه انتهایی تشکیل یافته است که به سبب ترشح شیره، چسبنده اند. گل های این گیاه به رنگ های ارغوانی، زرد یا بنفش یا آبی مایل به سفید هستند و میوه اش شامل 5 تا 6 دانه مایل به قهوه ای است. ریشه و ساقه زیرزمینی آن مصرف دارویی دارد.
قسمت مورد استفاده شیرین بیان، ساقه های زیرزمینی و ریشه های گیاه است که دارای ترکیبات مختلفی است. مهم ترین ماده ای که موجب شیرینی شیرین بیان می شود، ترکیب موجود در ریشه های گیاه به نام اسید گلیسریزیک است که 50 برابر شکر شیرینی دارد. اسید گلیسریزیک با افزایش سن گیاه افزایش می یابد.
پراکنش و نیازهای اکولوژیکی شیرین بیان
شیرین بیان در اکثر مناطق جهان بخصوص میان دو عرض جغرافیایی 30 و 45 درجه در نیمکره شمالی زمین می روید. این گیاه در کشورمان نیز پراکنش بسیار وسیعی دارد و در استان هایی چون خراسان (شمالی و رضوی)، آذربایجان شرقی و غربی، زنجان، گلستان، کردستان، فارس، اصفهان، تهران و ... مشاهده می شود. شیرین بیان بطور کلی گیاهی نورپسند است که در طول رویش به هوای گرم و رطوبت متوسط نیاز دارد.
خواص شیرین بیان
شیرین بیان (Glycyrrhiza glabra) ؛ شاه بيت گياهان دارويي
يکي از شاهکارهاي خلقت که در دامان طبيعت مي رويد و داراي خواص دارويي فراوان است، گياه شيرين بيان است که نه تنها در صنايع داروسازي، بلکه در صنايع شيريني وشکلات سازي نيز کاربرد دارد.
خواص شیرین بیان
* مهم ترین خاصیت شیرین بیان که جدیدا کشف شده است و در اروپا و آمریکا استفاده می شود، درمان زخم معده و سرطان معده است.
* این گیاه برای تقویت عمومی بدن مفید است و خوردن آن از پیری زودرس جلوگیری می کند و برای نرم کردن سینه موثر است.
* زخم ها و تاول های پوست را با دم کرده شیرین بیان شست وشو دهید تا زود خوب شوند.
* گیاه شیرین بیان ملین است و برای درمان سوء هاضمه و از بین بردن نفخ شکم مفید است.
* برای برطرف کردن زخم و التهاب دهان می توان ریشه شیرین بیان را مکید.
* این گیاه ورم معده را برطرف می کند و تنگی نفس را تسکین می دهد.
* این گیاه چشم را تقویت کرده و رفع سردرد می کند. برای این منظور 2 گرم ریشه شیرین بیان را پودر کرده و با یک گرم شکر و یک گرم رازیانه مخلوط کنید. سپس آن را در آب خیس کرده و هر روز بخورید.
* اگر شیرین بیان را قبل از غذا مصرف کنید، برای لاغری موثر است.
* برای درمان موخوره، دم کرده شیرین بیان را به سر بمالید و برای رفع بوی بد زیر بغل و پا از برگ های شیرین بیان پماد درست کرده در این قسمت ها بگذارید.
* در طب سنتی از این گیاه برای درمان اسپاسم عضلات و تورم، برونشیت، روماتیسم و ورم مفاصل استفاده می شود.
* سرفه را برطرف می کند و امروزه نیز عصاره شیرین بیان یکی از اجزاء ترکیبی شربت سرفه است.
* شیرین بیان همچنین مدر (ادرارآور) است و می توان از آن به عنوان عامل ضدویروس موضعی برای زخم و التهاب زونا، چشم، دهان و دستگاه تناسلی استفاده کرد.
* ترکیبات موجود در ریشه گیاه شیرین بیان برای مقابله با پوسیدگی دندان مفید هستند. همچنین خاصیت ضدمیکروبی دارد، بنابراین می توان از شیره این گیاه به عنوان ماده ضدپوسیدگی در محلول های شستشوی دهان و نیز خمیر دندان ها استفاده کرد.
* پودر ریشهٔ شیرین بیان (ریشهٔ خشک ساییدهٔ گیاه) خلط آوری مؤثر است و از زمانهای باستان به این منظور مورد استفاده بوده است؛ مخصوصاً هندوها آن را در داروی Ayurvedic (برگرفته از کلمه سانسکریت ayur-veda به معنی علم حیات) به کار می برده اند.
* عصاره شيرين بيان حاوی تعداد زيادی مواد طبيعی مانند Glabridin و Liquiritin می باشد که تاثيرات مفيد متعددی روی پوست دارد که از آن جمله می توان از خواص روشن کنندگی پوست نام برد.
قسمت مورد استفاده : ریشه
ورم معده، زخم معده و بیماریهای التهابی روده: اثرات درمانی شیرین بیان در تمام قسمتهای دستگاه گوارش دیده می شود لذا می توان از آن در تمام موارد التهاب یا زخم دیواره روده یا معده استفاده کرد. استفاده از چای شیرین بیان در شبها می تواند به کاهش ریفلاکس معدی کمک کند.
آرتریت التهابی: قدرت ضد التهابی شیرین بیان می تواند در از بین بردن حالتهایی نظیر خشکی، داغی و درد عضلات و مفاصل مؤثر باشد. شیرین بیان با روشی که زیاد با عملکرد سایر استروئیدها متفاوت نیست، به تعدیل التهاب مزمن و شرایطی مانند آرتریت روماتوئید و پلی میالژیا کمک می کند.
زخم های دهانی، گلودرد، برونشیت و سرفه: چای شیرین بیان به تنهایی یا در ترکیب با سایر گیاهان می تواند یک داروی غرغره یا دهانشویه مؤثر با طعم مناسب زخم های زبان، دهان، گلو و حنجره باشد. نوشیدن این چای نیز می تواند به درمان التهابات و تحریک راههای تنفسی مثل عفونت برونش ها کمک کرده و برای درمان سرفه و از بین بردن خلط سینه مؤثر باشد. اینچنین به نظر می رسد که این گیاه برای جلوگیری از پوسیدگی دندان ها نیز مؤثر باشد.
عفونت های ویروسی: اگرچه شیرین بیان به این منظور شناخته نمی شود، اما در ترکیب با سایر گیاهان می تواند منجر به تقویت سیستم ایمنی بدن و مقابله با عفونت های ویروسی و سایر عفونت ها شود. از جمله دیگر بیماریهایی که شیرین بیان برای آنها توصیه شده است می توان به سندروم خستگی مزمن، مونو نوکلئوز، بیماری لایم، زونا و التهاب لوزه ها اشاره کرد.
تقویت کننده غدره آدرنال: شیرین بیان می تواند در شرایطی که غدد آدرنال به استرس های طولانی مدت مبتلا شده اند کارساز باشد. این گیاه یک مقوی مؤثر برای غدد آدرنال بوده و به بهبودی بیماری و خستگی مزمن کمک می کند. شیرین بیان یک داروی استروژنی است که می تواند به خصوص در درمان خستگی های مزمن دوران یائسگی به کار رود.
سایر کاربردها: تحقیقات در چین نشان داده است که شیرین بیان می تواند در سندروم تخمدان پلی کیستیک و بهبود نظم قاعدگی و باروری مؤثر باشد. این گیاه همچنین از کبد و بافتهای غشایی در معده و مسیرهای تنفسی حفاظت می کند. شیرین بیان داروی خوبی برای باز یافتن سلامتی و بهبود بعد از بیماری است.
- مصرف بی رویه شیرین بیان یا سایر فرآورده های آن به سبب تحریک غدد فوق کلیوی و ترشح بیش از اندازه هورمون آلدوسترون مضر است. این حالت سبب عوارضی چون اختلال در فعالیت های متابولیسمی و بالا رفتن فشار خون می گردد. در صورت مصرف بیش از 20 گرم در روز، بروز عوارض نامطلوب بعید نیست.
- استفاده زیاد از شیرین بیان برای طحال نیز مضر است.
- مصرف بسیار زیاد شیرین بیان ممکن است به بروز حالاتی خطرناک نظیر فشار خون و حتی سکته قلبی منجر شود.
- برخی از افراد با مصرف زیاد شیرین بیان دچار درد عضله و عده ای دیگر دچار کرختی دست و پا می شوند.
- مصرف زیاد این ماده سبب افزایش وزن نیز می شود.
نحوه ی مصرف:
1 تا 4 گرم از پودر ریشه ها را بصورت دمکرده و یا جوشانده به تعداد سه مرتبه در طول روز استفاده می کنیم.
برای درست کردن دم کرده ی شیرین بیان باید 50 گرم ریشه شیرین بیان بدون پوست را آسیاب کنید و در یک لیتر آب جوش بریزید و بگذارید مدت 10 دقیقه دم بکشد.
برای درست کردن جوشانده شیرین بیان نیز باید 50 گرم ریشه شیرین بیان بدون پوست را آسیاب کرده و در 100 گرم آب بریزید و آنقدر بجوشانید که دوسوم آن باقی بماند.
با جوشاندن ریشه گیاه شیرین بیان و تبخیر بخش عمده آب آن، ماده ای سیاه رنگ (مایل به قهوه ای) به دست می آید که همان عصاره است. این ماده به دو صورت جامد و شیره عرضه می گردد. عصاره شیرین بیان در پزشکی، داروسازی، صنایع غذایی و بهداشتی مصارف متعددی دارد.
کاربرد اصلی این ماده، (در کشورهای غربی) شیرین کردن فرآورده های غذایی است، چون 50 برابر قند (ساکاروز) شیرینی دارد و علاوه بر این، خواص دارویی هم دارد.
برای ساخت شربت شیرین بیان باید ریشه بدون پوست این گیاه را آسیاب کرده و با آب مخلوط کرده و آنقدر بجوشانید تا غلیظ شود.
نمی توان تکه های شیرین بیان را مانند آب نبات در دهان گذاشت و مکید، استفاده زیاد از شیرین بیان برای طحال مضر است و اگر می خواهید از شیرین بیان برای برطرف کردن بیماری و برای مدت طولانی استفاده کنید بهتر است آنرا با کتیرا بخورید.
بابلیان در حدود ۴۰۰۰ سال پیش شیرین بیان را به عنوان تقویت کننده بدن می شناخته اند. همچنین مصریان عهد باستان از ریشه آن عصاره تهیه می کرده اند؛ چنانکه در سال ۱۹۲۳ میلادی از مقبره توتانخامون ریشهٔ این گیاه یافت شد. پزشکان مصر قدیم عصاره شیرین بیان را جهت کاستن از تلخی داروهای تلخ مزه و معالجه امراض کبد و دستگاه گوارش به کار می برده اند.
در اروپا آب نبات هایی با طعم تند از شیرین بیان تهیه می شود که طرفدار زیادی هم دارد. البته باید گفت که طعم اغلب این گونه تنقلات با روغن تخم انیسون (بادیان رومی) تامین می شود و مقدار واقعی شیرین بیان در آنها بسیار کم است.
از چاشنی شیرین بیان در تهیه نوشیدنی های غیرالکلی استفاده می شود و این ماده عنصر اصلی نوشابه غیرالکلی بسیار معروف مصری موسوم به عرق سوساست.
مردم ایتالیا دوست دارند که شیرین بیان را به شکل طبیعی استفاده کنند، به این نحو که ریشه این گیاه را پس از شستن، به عنوان خوشبو کننده دهان می جوند.
در آشپزی چینی شیرین بیان همچون چاشنی در پخت غذاهای مطبوع استفاده می شود و اغلب برای خوش طعم کردن سوپها و غذاهایی که در سوس سویا جوشانده می شود، به کار می رود.
شیرین بیان در سوریه نیز بسیار خواهان دارد و به صورت نوشیدنی در بازار عرضه می شود.
