عدالت خواهان گلستان"فضولی بغدادی (963 ـ 885 قمری برابر 1556 ـ 1483 میلادی) از بزرگ ترین شاعران سده دهم هجری قمری، از مردم ترکمن ایرانی تبار که در شهر بغداد به دنیا آمد و در کربلا از دنیا رفت. او از شاعران سه زبانه به شمار می رود که به زبانهای فارسی، ترکمنی ـ ترکی و عربی اشعاری زیبا، دلنشین، فصیح و بلیغ سروده است. بنابر منابع موثق از جمله دایره المعارف اسلام به زبان انگلیسی (چاپ لایدن هلند، مدخل «شعر ترکمن») فضولی ترکمن است.
از آثار او می توان به این موارد اشاره کرد: لیلی و مجنون، رند و زاهد، صحّت و مرض، حدیقه السعدا، صحبت الاثمار (گفتگوی میوه ها)، شاه و گدا، مکتوبات (نامه ها)، دیوان اشعار (به زبانهای ترکی ـ ترکمنی، فارسی و عربی)، معمّالار (معماها)، جُمُجمه نامه، قیرخ حدیث (چهل حدیث)، معمّیات، فرهنگ منظوم جُغتایی (به زبان فارسی)، انیس القلب، هفت جام (ساقی نامه)، مطلع الاعتقاد فی معرفه المبدأ و المعاد (کتابی کلامی)
از اشعار او می توان به ترکیب بند پنج بندی ترکمنی (گویش غربی ترکمنی) در مرثیه امام حسین (ع) و به مناسبت فرا رسیدن محرم اشاره کرد که در زیر به همراه ترجمه می آوریم:
[1]
ماه محرم اولدو، شفقدن چیخیب هلال، قیلمیش عزا تؤکوب قد خم بیرله اشک آل
(ماه محرم شده و از شفق ماه بالا آمده، با قد خم به همراه اشک سرخ عزا گرفته است)
اولاد مصطفایا مدد قیلمامیش فرات کئچیرمه سینمی یئرلره آنی بو انفعال؟
(به اولاد مصطفی فرات مدد نمی کند چگونه از این غمهایی که به سینه ام می آید متأثر نشوم؟)
چوخدور حکایت اَلَم شاه کربلا البته چوخ حکایت اولور موجب ملال
(حکایت الم و درد شاه کربلا امام حسین بسیار و البته این حکایت موجب ملال افزون است)
قصد ائیله سن، غم شهدا شرحین ائتمگه هر سبزه کربلادا آچیبدیر زبانِ حال
(به قصد شرح کرد غم شهدا به روی هر سبزه در کربلا زبان حال گشوده شده)
تجدید ماتم شهدا قیلدی روزگار زار آغلا ای کؤنؤل بؤگؤن اولدوقجا احتمال
(تجدید ماتم شهدا کرده روزگار زار گریه کن ای دل که امروز باید صبوری کنی)
مئیدان چرخی جلوه گه دود آه قیل
گردونِ دونه کسوت ماتم سیاه قیل
(میدان چرخ را جلوه گه دود آه کن
به گردون دون لباس سیاه ماتم بپوشان)
[2]
ماتم بؤگؤن شریعته بیر احترام دیر ماه محرم اولدو مَسرّت حرامدیر
ماتم امروز در نزد شریعت احترام است) (ماه محرم شده است و مسرّت و شادی حرام است
غفلت سرای دهرده تنبیه عامدیر تجدید ماتم شهدا نفعسیز دگیل
زیرا در غفلت سرای دهر برای عامه مردم هشدار است) تجدید ماتم شهدای [کربلا] اگر بی منفعت هم نیست
نقض وفای دهره دلیل تمام دیر غوغای کربلا خبرین سهل سانما کیم
برای نقض وفای دهر دلیل تمام است) (خبر غوغای کربلا را سهل مپندار
سیّاره ی سپهر علوّ مقام دیر هر ذرّه اشک کیم تؤکولور ذکر آل (ع) ایله،
ستاره آسمان بزرگی و والایی مقام است) (هر ذره اشکی که به همراه ذکر اهل بیت می ریزد
مفتاح باب روضه دارالسلام دیر هر مدّ آه کیم چکیلیر اهل بیت ایچون
کلید در باغ دارالسلام (بهشت) است) (هر کشش آهی که برای اهل بیت (ع) کشیده می شود
شاد اولماسین بو واقعه دن شاد اولان کؤنؤل
بیر دم بلا و غصّه دن آزاد اولان کؤنؤل
شاد می شوی از این واقعه شاد ای دل
یک لحظه از بلا و غصه آزاد می شوی ای دل
[3]
فکر غلط، خیال خطا قیلدین ای فلک! تدبیر قتل آل عبا قیلدین ای فلک!
فکر غلط، خیال خطا کردی ای فلک!) (تدبیر قتل آل عبا کردی ای فلک!
بیر ـ بیر حواله ی شهدا قیلدین ای فلک! برق سحاب حادثه دن تیغلر چیکیب ،
و یک ـ یک آنها را حواله شهدای کربلا کردی!) (از برق ابر حادثه تیغهایی کشیدی
پامال خصم بی سر و پا قیلدین ای فلک عصمت حرمسراسینا حؤرمت روا ایکن،
آنها را پایمال خصم و دشمن بی سر و پا کردی فلک!) حرمسرای عصمت را در حالی که باید حرمت روا می داشتی
ریگ روانی سئیل بلا قیلدی ای فلک صحرای کربلادان اولان تشنه لبلره
ریگ روان سیل بلا را روانه کردی) (از صحرای کربلا برای آن تشنه لبان
اولاد مصطفایا جفا قیلدین ای فلک! تخفیف قدر شرعدن اندیشه قیلمادین
و به اولاد مصطفی جفا کردی ای فلک!) (از خوار کردن ارزش و قدر شرع اندیشه نکردی
بیر رحم قیلمادین جیگری قان اولانلارا،
غربتده روزگاری پریشان اولانلارا
(رحمی به آن جگر خونها بکن
در غربت به روزگار پریشان آنها رحمی کن
[4]
اولدو نشان تیرِ ستم ، شاه کربلا باسدیقدا کربلا قدم شاه کربلا
نشان تیر ستم شد، شاه کربلا) (قدم نهاد به کربلا شاه کربلا
ائتمیشدی پرده دار حرم، شاه کربلا دود دل پر آتش اهل نظاره دن
پرده دار حرم می شود شاه کربلا) (از دود دل پر آتش اهل نظاره (بینندگان)
اولموش همیشه همدم غم شاه کربلا اولدوقجا عمر و راحت دل گؤرمه ییب دمی
همیشه همدم غم می شود شاه کربلا) (به شهادت رسید و از زندگانی راحت دل ندید
قیلمیشدی مّد آهی عَلَم شاه کربلا اعدا مقابلینده چکنده صف سپاه
آه خود را به صورت علم و پرچم می کند شاه کربلا (در مقابل صف کشیده شده دشمنان
یا شاه کربلا نه روا بونجا غم سنا
درد دمادم و الم دم به دم سنا
(ای شاه کربلا این مقدار غم به تو چه رواست!
درد دمادم و رنج فراوان به تو چه رواست!)
[5]
وی کربلا بلالارینا مبتلا حسین ای درد پرور المِ کربلا، حسین
ای به بلاهای کربلا مبتلا حسین) (ای درد پرور رنجهای کربلا حسین
ای لالۀ حدیقۀ آل عبا حسین غم پاره ـ پاره باغرینی یاندیردی داغ ایله
ای لالۀ حدیقۀ (باغ) آل عبا حسین) (غم جگر پاره پاره مرا به همراه داغ سوخت
ای شاه بزم بارگه کبریا حسین یاخدی وجودونو غم ظلمت سرای دهر
ای شاه بزمگاه کبریا حسین) (غم ظلمت سرای دهر وجود را سوخت
ای تشنۀ حرارت برق بلا حسین دور فلک ایچیردی سنا کاسه کاسه قان
ای تشنۀ حرارت برق بلا حسین) (دور فلک به تو کاسه کاسه خون نوشاند
یاد اِت «فضولی» آل عبا حالین، ائیله آه
کیم برق آه ایله یاخیلیر خرمن گناه
(«فضولی» حال آل عبا را به همراه آه به یاد آور
که این با این برق آه خرمن گناه را می سوزانند)
ساحل گمیشان - سياووش مرشدي استاد دانشگاه آزاد گميشان
