در بین شاخه های ادبیات شفاهی لأله لر از جایگاه ویژه ای برخوردارند. لأله لر اساساً توسط دختران و نوعروسان ترکمن خلق شده و هر یک از آنها بیانگر واقعه ای از تاریخ زندگی و یا بیانگر آمال و آرزوهای هیچ گاه برآورده نشده ی این ستمدیدگان است. لأله لر به لحاظ سادگی در بیان و به جهت شیوه ی اجرا با دیگر شاخه های ادبیات شفاهی مردم تفاوت های اساسی دارند.
لأله لر در واقع ترانه هایی هستند که توسط دختران، در شب های مهتابی، بدون هیچ نوع آلت موسیقی اجرا می گردند. شاید به خاطر تأثیرگذاری بیشتر روی شنوندگان است که آخر هر بند از اشعار به صورت زیر همخوانی شده و کشیده تر از معمول چندبار تکرار می گردد:
های....لأله....له....هِی....لأله....له
و یا:
لأله ییم....لأ....له،لأله....لأ....له
به همین خاطر باید باشد که به این شاخه از ادبیات شفاهی که توسط دختران ابداع و هنرمندانه اجرا می شود «لأله» می گویند.
لأله لر به لحاظ چگونگی ایجاد موسیقی با یکدیگر متفاوتند و به چند طریق زیر اجرا می گردند:
1- لأله لب (دوداق لأله سی)
2- لأله گلو (بوقورداق) یا حنجره (داماق لأله سی)
3- لأله چانه (اِنگِک لأله سی)
4- لأله خیممیل (خیممیل لأله سی)
1- لأله لب:
در این روش، آهنگ مورد نظر، با تماس انگشت اشاره با لب پایین و ارتعاش صدا، ایجاد می گردد.
2- لأله گلو (حنجره):
در این روش، دخترانی که لأله را اجرا می کنند، انگشتان خود را به آهستگی به گلو نزدیک کرده ضرباتی کوتاه و یکنواخت به آن وارد می کنند و بدین طریق آوایی را که از دهان خارج می شود مرتعش می سازند. نواختن ضربات انگشتان به گلو در فاصله ی سیلاب های کوتاه یکبار و در سیلاب های کشیده (بلند)، سه بار انجام می گیرد.
3- لأله چانه:
در این روش، انگشت شست را زیر فک پایین قرار داده و سایر انگشتان را روی لب ها به چپ و راست می کشند.
4- لأله خیممیل:
این روش همراه با حرکات رقص به خصوص با حرکات شانه ها و پاها به اجرا در می آید.
لأله لر را می توان انفرادی، دو نفره یا گروهی اجرا کرد و بر اساس اهداف و یا افکاری که در آنها به میان کشیده می شود و نیز بر اساس وقایع تاریخی که در آنها بیان می گردد و همچنین بر اساس تعلق طبقاتی آفرینندگان این آثار هنری، شاید بتوان آنها را به دو دوره ی بزرگ تقسیم کرد:
الف) لأله های دوران گذشته
ب) لأله های معاصر
در لأله های دوران گذشته،بیشتر نابرابری های طبقاتی، تحقیر زنان و محرومیت آنها از حقوق اجتماعی به تصویر کشیده شده است.
قـــارا مــانگلای دیــر بـــاشیم
اون اوچ- اون دؤرت دیر باشیم
آلتـــــمیش یــــاشلا بــــــردی لر
قــــــاقلادیـلار بــــــو لأشـــــیم
ترجمه:
سیه بختم من
در سیزده- چهارده سالگی
به شصت ساله ای دادند مرا
انگار که خشک کردند جسد مرا
چوُنگّوُر قوُیا داش آتسانگ
باتار گیدر اجه جـان
یاد ایل لره قیز ســـاتسانگ
یـیتِر گیدر اجه جـان
ترجمه:
سنگ در چاه عمیق
فــــــرو شود مادر جان
دختر در ایلِ بیگانه
گم می شود مادر جان
لأله های معاصر، ضمن اینکه بسیاری از وقایع مهم تاریخی را به تصویر می کشند، در واقع فریاد دختران و زنان ترکمن بر علیه تمامی مظالم جهانی و کسب حقوق حقه ی زنان است.
یــــاپ باشیندا آق دِرِک
اونـــی پـوُدامـاق گِرِک
یاشاسین مِنگ جورالام
دوُرمان اوقاماق گِرِک
ترجمه:
سپیدار کنار جوی را
بــاید که هَــرَس کرد
زنــــده باشید دوستان
باید که تـحصیل کرد
به نمونه های بیشتر با مضامین مختلف درباره ی لأله لر توجه کنید:
آق قـــالانینگ آشــــاغی
اِجـــِم ســـالار دوشـه گی
اِجِـــم اؤی دِن چـــیقاندا
مـن اجه مینگ کؤشه گی
***
آشــــاق- آشاق بــاقایین
دؤقــــما داراق قــــاقایین
من اجه می گؤرمه سِم
اِریک بــولُـوپ آقـــــایین
***
چــیقدیم چـــینار باشینا
گـــؤز آیــلادیـم داشـــیما
الیــــمده گــُلگون یالیق
گـــؤندِردیم قـــارداشــیما
***
قارداش مانگا نار ایبِر
یـوق دییمه- ده بـار ایبِر
ال دِگمه دیک یالیق دا
گون دِگمه دیک قار ایبِر
***
یـاد ایــل لر یامان ایل لر
اوتوُرتمادی تختیمدا
قــارا قــولانگ سـاچیمی
داراتــمادی وقتیمدا
***
گوللــی کأســه ایــچینده
چاییم قالدی اجه جان
آلا یـــورغان ایــچینده
جاییم قالدی اجه جان
***
سوغان باشی سولاندا
سولدی دییگین اجه جان
دنگیم- دوُشـوُم گِـلِنده
اؤلدی دییگین اجه جان
***
اِل بوُقجاما-اِل بوُقجام
دریادان گِچِن بوُقجام
دریانینگ آونیق داشی
یِنگه مینگ قـلم قاشی
***
یِـنگِم گـلسین گؤرِیلی
آلــین سـاچین اؤرِیـلی
آلین ساچی کم بولسا
بــهاجـیغینی بـــــرِیلی
***
بـهاسی پـــارا- پـــارا
ایــچینده قــوشا نــــارا
قوشا نارام اوزولـدی
چیل یوپه گه دوزولدی
***
چـیل یوپِک پرده-پرده
هر پرده سی بیر یرده
یاغشی قیز یامان یرده
من یــانایین شــوُ درده
***
ایرسحر اویانیپ سینگ
تِــلأره سؤیه نیپ سینگ
من چکدیم آهی- زارینگ
سن نأمه سارالیپ سینگ
***
سویت گِرِک، قایماق گِرِک
قایماغی یــایماق گِرِک
یـــادا قـیــزین بـره نینگ
گؤزونی اویماق گِرِک
***
سوُو آقار بـارغا- بـارغا
چاغیر دولت لی قارغا
اؤزاق یردن گـلین آلسـاق
هم آط گِرک،هم یورغا
***
آی آیدینگ دیر خط یـالی
یاغیرنیسی چیت یالی
کأن گــِلمه گین کؤره کِن
یِنجیلِرسینگ ایت یالی
***
بـوز آطـیم بوزا مِـنگزِش
بــوینی شــابازا مِــنگزِش
دوغــانینگ گِلیأ دییدی لر
قیش گونوم یازا مِـنگزِش
***
اِکــین اِکـــدیم قــــارا بــــاش
آرپــا- بــوُغـدای آرالاش
دوغانیم بیر قیز سؤیوپ دیـر
اوُزیــن بــویلی قــلم قاش
***
سوُوا گــیتدیم ســانـجاق لی
سانجاغی سر پینجِک لی
تــوُر بــــویوُنگا دؤنــه یین
آل یـــاشیل یورِنـجِک لی
***
لأله قــــــــاقاسیم گـــــــلیأ
دوومــه دؤکــه سیـم گـلیأ
دِسسِــم بــــویلی اجـــه که
ســـنی گـــؤره سـیم گـلیأ
***
بــوُ داغ لار بـولماســادی
گِـــیه نیم ســـولماســـادی
بــیر اؤلوم بــیر آیـرالیـق
هـــیچی سی بــولماسـادی
***
قــایرا- قــایرادا قـــــــالدی
پـــــیکام آرادا قـــــــالدی
بیزی گؤرجک دوغان لار
بـــیزدن قـــایرادا قـــالدی
***
الیــمدن ایـــنگّأم قـــاچدی
بیلمه دیم نیرأک دوشدی
دنگیم- دوُشوُم آی قیزلار
آرامـــیزا داغ دوشــــدی
به بعضی از لأله هایی که دختران می خوانند،جوانان جواب می دهند. به نمونه هایی از آن توجه کنید:
بــــو دره بـــالیق لی دیـــر
سیغریمیز حــالیق لی دیر
چــوپانا قــیز بــرأیــمانگ
آیــــاغی چــاریق لی دیر
جواب:
آدم - آدم دأل مـی دیـــر
خرما بــادام دأل می دیــر
عـقل سیز آقــماق قیزلار
چــوپان آدم دأل می دیــر
***
آی آیدینگ دیر گِلمه اوغلان
ایــله مألیـم بولـما اوغـلان
آی بـــوُلـوُدا گــیرِن ســونگ
دانگسالاردا دوُرما اوغلان
جواب:
آی آیـدینگ دیـــر گـــِلِر مـن
ایـــله مألیـــم بـــولار مــن
آی بـــــــوُلوُدا گـــــیریأنـچـا
طــاقاتیم یــوق،اؤلِـــر من
و ترانه هایی نیز در همین قالب و به صورت گفتگو و مشاعره بین دختر و پسر اجرا می گردد:
پسر:
ایـــنیپ گـــلدیــم آق داشــــدان
آق بــالدیر قــیزیل ایـچدن
سن بیر ایش لی قیز بولسانگ
دون دوقـا بــیزه داشــدان
دختر:
ایـــنیپ گــلدیــــــم قــالپاقدان
بیر گول یولدوُم یارپاقدان
سـن بیر نادان اوغــلان سـن
ساپاق ایشده بر تورپاقدان
پسر:
ایـنیپ گــلدیـــم داغــینگـدان
بیر گول یولدوُم بـاغینگدان
سوُوسـاسام سوُو بـرِرمینگ
گول یـوزلی یــانگاغینگدان
دختر:
آی آیدینگ دیـر حسیب دیـر
الیـــم پــیـچاق کِسـیپ دیــر
آل یــانگــاق یـــــوُقـا دوداق
بـــیلمِن کـــیمه نصیب دیــر
منبع:
سیری در ادبیات شفاهی ترکمن- قربان صحت بدخشان
لأله لر در واقع ترانه هایی هستند که توسط دختران، در شب های مهتابی، بدون هیچ نوع آلت موسیقی اجرا می گردند. شاید به خاطر تأثیرگذاری بیشتر روی شنوندگان است که آخر هر بند از اشعار به صورت زیر همخوانی شده و کشیده تر از معمول چندبار تکرار می گردد:
های....لأله....له....هِی....لأله....له
و یا:
لأله ییم....لأ....له،لأله....لأ....له
به همین خاطر باید باشد که به این شاخه از ادبیات شفاهی که توسط دختران ابداع و هنرمندانه اجرا می شود «لأله» می گویند.
لأله لر به لحاظ چگونگی ایجاد موسیقی با یکدیگر متفاوتند و به چند طریق زیر اجرا می گردند:
1- لأله لب (دوداق لأله سی)
2- لأله گلو (بوقورداق) یا حنجره (داماق لأله سی)
3- لأله چانه (اِنگِک لأله سی)
4- لأله خیممیل (خیممیل لأله سی)
1- لأله لب:
در این روش، آهنگ مورد نظر، با تماس انگشت اشاره با لب پایین و ارتعاش صدا، ایجاد می گردد.
2- لأله گلو (حنجره):
در این روش، دخترانی که لأله را اجرا می کنند، انگشتان خود را به آهستگی به گلو نزدیک کرده ضرباتی کوتاه و یکنواخت به آن وارد می کنند و بدین طریق آوایی را که از دهان خارج می شود مرتعش می سازند. نواختن ضربات انگشتان به گلو در فاصله ی سیلاب های کوتاه یکبار و در سیلاب های کشیده (بلند)، سه بار انجام می گیرد.
3- لأله چانه:
در این روش، انگشت شست را زیر فک پایین قرار داده و سایر انگشتان را روی لب ها به چپ و راست می کشند.
4- لأله خیممیل:
این روش همراه با حرکات رقص به خصوص با حرکات شانه ها و پاها به اجرا در می آید.
لأله لر را می توان انفرادی، دو نفره یا گروهی اجرا کرد و بر اساس اهداف و یا افکاری که در آنها به میان کشیده می شود و نیز بر اساس وقایع تاریخی که در آنها بیان می گردد و همچنین بر اساس تعلق طبقاتی آفرینندگان این آثار هنری، شاید بتوان آنها را به دو دوره ی بزرگ تقسیم کرد:
الف) لأله های دوران گذشته
ب) لأله های معاصر
در لأله های دوران گذشته،بیشتر نابرابری های طبقاتی، تحقیر زنان و محرومیت آنها از حقوق اجتماعی به تصویر کشیده شده است.
قـــارا مــانگلای دیــر بـــاشیم
اون اوچ- اون دؤرت دیر باشیم
آلتـــــمیش یــــاشلا بــــــردی لر
قــــــاقلادیـلار بــــــو لأشـــــیم
ترجمه:
سیه بختم من
در سیزده- چهارده سالگی
به شصت ساله ای دادند مرا
انگار که خشک کردند جسد مرا
چوُنگّوُر قوُیا داش آتسانگ
باتار گیدر اجه جـان
یاد ایل لره قیز ســـاتسانگ
یـیتِر گیدر اجه جـان
ترجمه:
سنگ در چاه عمیق
فــــــرو شود مادر جان
دختر در ایلِ بیگانه
گم می شود مادر جان
لأله های معاصر، ضمن اینکه بسیاری از وقایع مهم تاریخی را به تصویر می کشند، در واقع فریاد دختران و زنان ترکمن بر علیه تمامی مظالم جهانی و کسب حقوق حقه ی زنان است.
یــــاپ باشیندا آق دِرِک
اونـــی پـوُدامـاق گِرِک
یاشاسین مِنگ جورالام
دوُرمان اوقاماق گِرِک
ترجمه:
سپیدار کنار جوی را
بــاید که هَــرَس کرد
زنــــده باشید دوستان
باید که تـحصیل کرد
به نمونه های بیشتر با مضامین مختلف درباره ی لأله لر توجه کنید:
آق قـــالانینگ آشــــاغی
اِجـــِم ســـالار دوشـه گی
اِجِـــم اؤی دِن چـــیقاندا
مـن اجه مینگ کؤشه گی
***
آشــــاق- آشاق بــاقایین
دؤقــــما داراق قــــاقایین
من اجه می گؤرمه سِم
اِریک بــولُـوپ آقـــــایین
***
چــیقدیم چـــینار باشینا
گـــؤز آیــلادیـم داشـــیما
الیــــمده گــُلگون یالیق
گـــؤندِردیم قـــارداشــیما
***
قارداش مانگا نار ایبِر
یـوق دییمه- ده بـار ایبِر
ال دِگمه دیک یالیق دا
گون دِگمه دیک قار ایبِر
***
یـاد ایــل لر یامان ایل لر
اوتوُرتمادی تختیمدا
قــارا قــولانگ سـاچیمی
داراتــمادی وقتیمدا
***
گوللــی کأســه ایــچینده
چاییم قالدی اجه جان
آلا یـــورغان ایــچینده
جاییم قالدی اجه جان
***
سوغان باشی سولاندا
سولدی دییگین اجه جان
دنگیم- دوُشـوُم گِـلِنده
اؤلدی دییگین اجه جان
***
اِل بوُقجاما-اِل بوُقجام
دریادان گِچِن بوُقجام
دریانینگ آونیق داشی
یِنگه مینگ قـلم قاشی
***
یِـنگِم گـلسین گؤرِیلی
آلــین سـاچین اؤرِیـلی
آلین ساچی کم بولسا
بــهاجـیغینی بـــــرِیلی
***
بـهاسی پـــارا- پـــارا
ایــچینده قــوشا نــــارا
قوشا نارام اوزولـدی
چیل یوپه گه دوزولدی
***
چـیل یوپِک پرده-پرده
هر پرده سی بیر یرده
یاغشی قیز یامان یرده
من یــانایین شــوُ درده
***
ایرسحر اویانیپ سینگ
تِــلأره سؤیه نیپ سینگ
من چکدیم آهی- زارینگ
سن نأمه سارالیپ سینگ
***
سویت گِرِک، قایماق گِرِک
قایماغی یــایماق گِرِک
یـــادا قـیــزین بـره نینگ
گؤزونی اویماق گِرِک
***
سوُو آقار بـارغا- بـارغا
چاغیر دولت لی قارغا
اؤزاق یردن گـلین آلسـاق
هم آط گِرک،هم یورغا
***
آی آیدینگ دیر خط یـالی
یاغیرنیسی چیت یالی
کأن گــِلمه گین کؤره کِن
یِنجیلِرسینگ ایت یالی
***
بـوز آطـیم بوزا مِـنگزِش
بــوینی شــابازا مِــنگزِش
دوغــانینگ گِلیأ دییدی لر
قیش گونوم یازا مِـنگزِش
***
اِکــین اِکـــدیم قــــارا بــــاش
آرپــا- بــوُغـدای آرالاش
دوغانیم بیر قیز سؤیوپ دیـر
اوُزیــن بــویلی قــلم قاش
***
سوُوا گــیتدیم ســانـجاق لی
سانجاغی سر پینجِک لی
تــوُر بــــویوُنگا دؤنــه یین
آل یـــاشیل یورِنـجِک لی
***
لأله قــــــــاقاسیم گـــــــلیأ
دوومــه دؤکــه سیـم گـلیأ
دِسسِــم بــــویلی اجـــه که
ســـنی گـــؤره سـیم گـلیأ
***
بــوُ داغ لار بـولماســادی
گِـــیه نیم ســـولماســـادی
بــیر اؤلوم بــیر آیـرالیـق
هـــیچی سی بــولماسـادی
***
قــایرا- قــایرادا قـــــــالدی
پـــــیکام آرادا قـــــــالدی
بیزی گؤرجک دوغان لار
بـــیزدن قـــایرادا قـــالدی
***
الیــمدن ایـــنگّأم قـــاچدی
بیلمه دیم نیرأک دوشدی
دنگیم- دوُشوُم آی قیزلار
آرامـــیزا داغ دوشــــدی
به بعضی از لأله هایی که دختران می خوانند،جوانان جواب می دهند. به نمونه هایی از آن توجه کنید:
بــــو دره بـــالیق لی دیـــر
سیغریمیز حــالیق لی دیر
چــوپانا قــیز بــرأیــمانگ
آیــــاغی چــاریق لی دیر
جواب:
آدم - آدم دأل مـی دیـــر
خرما بــادام دأل می دیــر
عـقل سیز آقــماق قیزلار
چــوپان آدم دأل می دیــر
***
آی آیدینگ دیر گِلمه اوغلان
ایــله مألیـم بولـما اوغـلان
آی بـــوُلـوُدا گــیرِن ســونگ
دانگسالاردا دوُرما اوغلان
جواب:
آی آیـدینگ دیـــر گـــِلِر مـن
ایـــله مألیـــم بـــولار مــن
آی بـــــــوُلوُدا گـــــیریأنـچـا
طــاقاتیم یــوق،اؤلِـــر من
و ترانه هایی نیز در همین قالب و به صورت گفتگو و مشاعره بین دختر و پسر اجرا می گردد:
پسر:
ایـــنیپ گـــلدیــم آق داشــــدان
آق بــالدیر قــیزیل ایـچدن
سن بیر ایش لی قیز بولسانگ
دون دوقـا بــیزه داشــدان
دختر:
ایـــنیپ گــلدیــــــم قــالپاقدان
بیر گول یولدوُم یارپاقدان
سـن بیر نادان اوغــلان سـن
ساپاق ایشده بر تورپاقدان
پسر:
ایـنیپ گــلدیـــم داغــینگـدان
بیر گول یولدوُم بـاغینگدان
سوُوسـاسام سوُو بـرِرمینگ
گول یـوزلی یــانگاغینگدان
دختر:
آی آیدینگ دیـر حسیب دیـر
الیـــم پــیـچاق کِسـیپ دیــر
آل یــانگــاق یـــــوُقـا دوداق
بـــیلمِن کـــیمه نصیب دیــر
منبع:
سیری در ادبیات شفاهی ترکمن- قربان صحت بدخشان
