شهرداریها در جلب رضایت عمومی مردم از امکانات و زیرساختهای شهری جامعه نقش به سزایی دارند و در یک کلام میتوان گفت برآیند بسیاری از خدمات دولتی و تلاش در راستای رفاه و آسایش مردم، در خدمات شهرداریها جلوه پیدا می‌کند.
در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا، شهرداریها سکوی پرش مقامات محسوب می‌شوند و افراد با به منصه ظهور گذاشتن تواناییهای خود در شهرداریهای کلانشهرها، اعتماد عمومی مردم و مسئولان را در تصدی پستهای اجرایی بالاتر مثل ریاست جمهوری یا پستهای وزارتی جلب میکنند. این موضوع نشانگر اهمیت جایگاه اجتماعی و سیاسی شهرداریها در اکثر کشورهای توسعهیافته دنیاست.
در واقع، خدمات شهرداریها خیلی گستردهتر و وسیعتر از جمعآوری زباله، پر کردن چاله چولههای شهر یا اخذ عوارض از شهروندان بابت ساخت واحدهای مسکونی و تجاری، دریافت عوارض خودرو و ... است. شهرداریها میتوانند به عنوان یک نهاد توانمند و دارای پایگاه اجتماعی قوی نقش بسیار مهمی در ایجاد رفاه و امنیت شهری، بالا بردن سواد اجتماعی و بهداشتی مردم، توسعه پایدار و همه جانبه شهر و ... داشته باشند.
مدیریت شهری در هزاره سوم
اما یکی از بحثها و چالشهای مورد توجه در مدیریت شهری، علیالخصوص در کشورهای در حال توسعه تامین منابع مالی و یافتن راهکاریهای درآمدزایی مستمر در شهرداریها است.
امروزه با افزایش رشد جمعیت شهری، روند رو به رشد مهاجرت از روستا به شهر و مهاجرت از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و کلانشهرها، وجود امکانات و خدماتی رفاهی بیشتر در شهرها به نسبت روستاها، افزایش زاد و ولد و کاهش مرگ و میر به دلیل بالا رفتن سطح بهداشت و امکانات پزشکی و ... باعث شده تا مدیریت شهری دچار دستخوش و تحولات عظیم شود و اداره شهرها با چند دهه گذشته تفاوتهای بسیاری پیدا کند.
بدون شک مدیریت شهرها و داشتن جامعهای تقریبا آرمانی و شهری زیبا نیازمند بودجه و منابع مالی است. از آنجایی که شهرداریها از لحاظ مالی خودکفا هستند و هیچ بودجه وزارتی به شهرداریها تعلق نمیگیرد، بحث تأمین منابع درآمدی شهرداریها و ایجاد زمینه برای رسیدن به منابع مالی مستمر و دائمی یکی از ضروریات جوامع شهری است.
منابع مالی شهرداریها
عمده درآمد شهرداریها از محل اخذ عوارض بابت ساخت و ساز، دریافت عوارض سالیانه از مالکان واحدهای تجاری، مسکونی و خودرو، و بخشی نیز از درآمدهای سایه نظیر اخذ وجوه از مسافران در مناطق جنگلی، اجاره برخی ساختمانها و املاک و کسب درآمد از محل عوارض درآمد از بازارهای هفتگی و ... است.
هر چند در کشور ما منابع درآمدی غیراصولی و نامتعارفی نیز در شهرداریها وجود دارند نظیر فروش تراکم، اخذ جریمه از محل تخلفات ساختمانی در کمیسیون ماده 100 و ... که در عمل چیزی به جز ناهمگون شدن ساختار و مبلمان شهری عاید شهروندان نخواهد کرد. با این وجود این درآمدها نیز جوابگوی نیازهای روزافزون شهر و توسعه جوامع شهری نیست.
هرچند درآمد شهرداریها در سالهای اخیر از طریق اخذ عوارض گوناگون و دیگر منابع از رشد قابل توجهی برخوردار بوده است چرا که با افزایش درآمدها متقابلا هزینههای شهرداریها نیز افزایش یافته و امروزه دستیابی به روشهای جدید و پیشبینی منابع درآمدی مطمئن و پایدار و تعدیل هزینههای شهرداری دغدغه اصلی مدیران و برنامهریزان امور شهری از جمله شوراهای اسلامی شهرها و شهرداران است.
با وجود اینکه کاهش هزینههای غیرضروری، سپردن بخشی از امور به بخش غیر دولتی، اصلاح و تغییر سیستمهای ناکارآمد، جلوگیری از موازی کاری در امور فرهنگی و غیر مربوط، کاستن از حجم بدنه شهرداری، به کارگیری نظرات اساتید علوم اقتصادی، بودجهریزی عملیاتی، بهرهبرداری از سیستمهای مکانیزه در بخشهای مختلف میتوانند در کاهش هزینههای شهری موثر باشند ولی موضوع درآمدزایی مستمر بحث جداگانه ای است و باید نگاه شهرداران در این مبحث به فعالیتهای خلاقانه و آیندهمحور سوق پیدا کند.
بسیاری از کارشناسان معتقدند با روشهای درآمدی نظیر احداث مجتمعهای تفریحی و توریستی در نقاط جنگلی، احداث و به روز کردن کارخانجات تولید مصالح شن و ماسه و قطعات بتنی، تولید انبوه انواع نهال، گل و گیاه و گیاهان گلخانهای و فروش آنها، اجرای طرح تفکیک زبالههای شهری از مبداء، ایجاد صنایعی با توجه بافت کشاورزی استان با مشارکت بانکها و بخش خصوصی و ... میتوان بخشی از مشکلات را مرتفع ساخت ولی با توجه به مشکلات جنبی و اداری در کشور و نیاز مالی فراوان، اجرای اکثر این طرحها نیاز به برنامهریزیهای طولانیمدت دارد و در عمل اجرایی شدن آنها دور از انتظار است.
مشکلات عدیده مالی که در سالهای اخیر گریبانگیر شهرداریها- به ویژه در شهرهای کوچک – شده است باعث شده تا شهرداریها نتوانند در چارچوب رسالت و وظایف تعیین شده شان گام بردارند و بیشتر منابع صرف امورات روزمره نظیر دفع زباله شهری، پاکسازی معابر، مرمت آسفالت معابر عمومی و اموری از این دست می‌شود و به دلیل محدود بودن منابع مالی در عمل شهرداریها در انجام کارهای بزرگ زیربنایی و سایر فعالیتهای اجتماعی، آموزشی، بهداشتی و ... ناتوان هستند.
افزایش ارزش زمینهای حاشیه شهر با تغییر کاربری و احداث جاده
شاید یکی از راهکارهایی که در حال حاضر بتواند به کمک شهرداریها بیاید، افزایش ارزش ریالی زمینهای اطراف شهرها و کسب درآمد از محل فروش آنها باشد.
بدون تعارف این نکته را باید بپذیریم در اکثر شهرهای استان و حتی کشور ساخت و ساز در حاشیه شهرها به سبب ارزانی زمین و عدم نیاز به کسب مجوز و پایان کار و ... رشد قارچ گونهای داشته است.
این ساخت و ساز ها علاوه بر ایمن نبودن، عمدتا فاقد مجوز های لازم از مراجع ذی صلاح هستند که باعث آلودگی بصری، تغییر نامطلوب حریم شهر و مشکلات عدیده فرهنگی، اجتماعی، امنیتی، اخلاقی، زیست محیطی، بهداشتی و ... می‌شوند.
پیشنهاد می‌شود شهرداریها با خرید بخشی از زمینهای اطراف شهرها (که در حال حاضر به صورت هکتاری خرید و فروش می‌شوند) و احداث جاده ارزش ریالی آنها را بالا ببرند سپس نسبت به قطعهبندی و فروش آنها و کسب درآمد منطقی و مشروع مبادرت کنند.
به عنوان مثال اگر شهرداری یکی از شهرهای استان 10 هکتار از زمینهای ابتدا یا انتهای شهر را منطبق یا سیاستهای توسعه همان شهر، خریداری کند، در مجموع به کمتر از یک میلیارد تومان بودجه شاید هم کمتر نیاز است. اما بعد از تفکیک و احداث جاده در این مکان، میتوان گفت یک قواره 200 متری قیمتی معادل یک هکتار زمین پیدا می‌کند! بنابر این اگر برای احداث جاده در این زمینها در بدبینانهترین حالت دو هکتار زمین در نظر گرفته شود، باز هم شهرداری میلیاردها تومان سود خواهد برد چرا که با تبدیل هر هکتار به 50 قواره 200 متری و قیمتگذاری هر متر به ارزش تقریبی 2 میلیون ریال، تقریبا چیزی معادل 2 میلیارد تومان از هر هکتار عاید شهرداری خواهد شد.
این روش علاوه بر کسب درآمد مشروع و منطقی برای شهرداری، مزایای دیگری نیز دارد که میتوان به کانالیزه و هدفمند کردن ساخت و سازها در حاشیه و اطراف شهرها، توسعه متوازن شهر، احداث راههای فرعی و اتصال راههای اصلی به آنها، ایجاد اشتغال، امکان احداث پارک، مدرسه، مسجد، نانوایی و اجرای سایر خدمات رفاهی در حاشیه شهر، بالارفتن امنیت حواشی شهرها، امکان دسترسی شهروندان حاشیه نشین به امکانات شهری و ... اشاره کرد.
بنابراین پیشنهاد می‌شود با همکاری استانداری و فرمانداریها، این طرح به صورت پایلوت در یکی از شهرهای استان اجرا شود تا در صورت موفقیت در سایر شهرهای استان نیز اجرا شود. البته ممکن است در این طرح مفسدههایی نیز مطرح باشند که ضرروت رعایت مصالح شهر بر مصالح فردی باید مدنظر بزرگان و مسئولان شهرها قرار گیرد.
================
گزارش از وحید حاج سعیدی
