موج بخشش‌خواهی چندی است که گسترش یافته است. چند روز پیش هم جشن بخشش بریا تجلیل از فعالان این عرصه برگزار شد. گذری بر سایت‌های اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی هم نشان از آن دارد که این موج در حال تبدیل شدن به یک جریان اجتماعی است. اما آیا بخشش یک قاعده کلی باید باشد؟
انتقام‌جویی یا مکافات‌عمل؟
قصاص انتقام است؟ یا مجازات و مکافات عمل؟ در ادبیات حقوقی اسلام، مجازات بر چندگونه است و قصاص یکی از انواع آن است که در کنار حدود و دیات و تعزیرات مطرح است. اما با این تفاوت که مجنی‌علیه یا اولیای او حق دارند که ببخشند یا در ازای آن صلح کنند (به کمتر یا بیشتر از دیه)
برخی از نویسندگان، قصاص را مجازاتی می‌دانند که از دوران دادرسی خصوصی و انتقام‌جویی و از این رو اجرای حکم قصاص را در این چارچوب تفسیر می‌کنند.
حیات‌بخشیدن با مرگ!
ادبیات قرآنی درباره قصاص بسیار متفاوت از آن چیزی است که برخی ترویج می‌کنند. و به عکس آنکه در بخشش دنبال زندگی هستند، خداوند بیان می‌کند که در قصاص زندگی است! «وَلَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» و البته هدف از آن را تقوای می‌داند. (سوره بقره آیه ۱۷۹)
البته در آیه قبل (آیه ۱۷۸ سوره بقره) شرایط بخشش را توضیح داده است. اما در ابتدای همان آیه هم بر حکم قصاص تاکید می‌کند که آن را خداوند تشریع کرده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصَاصُ فِی الْقَتْلَى»
ترس از حقوق بشر غربی!
شاید یکی از دلایلی که باعث شده است تا ادبیات بخشش‌خواهی افراطی، مخالفی نداشته باشد، این باشد که حکومت به علت اجرای این حکم در معرض فشار دولت‌های غربی و نهادهای به اصطلاح حقوق‌بشری بوده است و کاسته شدن از آمار اعدام -به هرشیوه‌ای که باشد- مطلوب تلقی شده است.
سینمای ضدقصاص
درباره قصاص فیلم‌های بسیاری تا کنون ساخته شده است که هرکدام به نوعی نقد حکم اعدام (قصاص) یا نقد اجرای این حکم را پی گرفته‌اند.
۱- هفده روز به اعدام / هوشنگ کاووسی / ۱۳۳۵ / در این فیلم، فرد بی‌گناهی به اتهام قتل همسر منتظر اجرای حکم است.
۲- می‌خواهم زنده بمانم / ایرج قادری / ۱۳۷۳ / حکایت زنی است که بی‌گناه به اتهام قتل در حال اعدام است و در آخرین لحظات در حین اجرای حکم سند بی‌گناهی‌اش می‌رسد.
۳- مردی از جنس بلور / سعید سهیلی / ۱۳۷۷ / یک جانباز که به صورت اشتباهی به قتل متهم است، قبل از اثبات بی‌گناهی در زندان به شهادت می‌رسد.
۴- سام و نرگس / ایرج قادری / ۱۳۷۹ / متهم به قتل بی‌گناه است ولی کسی حرف او را باور نمی‌کند.
۵- شهر زیبا / اصغر فرهادی / ۱۳۸۲ / درباره نوجوانی است که در شانزده سالگی مرتکب قتل شده است و حالا در آستانه ۱۸ سالگی منتظر اجرای حکم است.
۶- کیفر / حسن فتحی / ۱۳۸۸ / خانواده برزو برای تامین هزینه دیه برای جلوگیری از اعدام او تلاش می‌کنند اما موفق نمی‌شوند و…
۷- من مادر هستم / فریدون جیرانی / ۱۳۸۹ / در این فیلم باران کوثری متهم است که مردی را که قبلا به او تجاوز کرده (یا با رضایتش با او رابطه برقرار کرده است) را کشته است و حالا در آستانه اجرای حکم معلوم می‌شود از مقتول باردار است!
۸- انتهای خیابان هشتم / علیرضا امینی / ۱۳۸۹ / دختری برای تامین هزینه برای جلوگیری از اعدام برادرش می‌خواهد تن‌فروشی کند.
۹- سوت پایان / نیکی کریمی / ۱۳۸۹ / از داستانی واقعی وام گرفته شده که هنرمندان به دنبال متوقف کردن اجرای حکم قصاص فردی هستند که می‌دانند قاتل نیست.
۱۰- دهلیز / بهروز شعیبی / ۱۳۹۱ / روایت مرد معلمی است که پسری دارد که در آستانه اعدام برای اولین بار با او رودررو می‌شود. مرد پشیمان است و همسرش به دنبال گرفتن رضایت اولیای دم است. این فیلم را بهروز شعیبی در سال ۱۳۹۱ ساخته است.
۱۱- روز روشن / حسین شهابی / ۱۳۹۱ / به موضوع کتمان شهادت توجه دارد که فردی در معرض اعدام است.
۱۲- هیس! دخترها فریاد نمی‌زنند / پوران درخشنده / ۱۳۹۱ / عروس در شب ازدواجش، مردی را که قصد تجاوز به یک دختربچه را داشت می‌کشد و داستان از آنجا دارماتیک می‌شود که معلوم می‌شود خودش قربانی تجاوز در کودکی بوده است. حالا منتظر صدور حکم قصاص هستند.
وجه مشترک فیلم‌های ساخته شده، مخالفت با اجرای حکم اعدام است. ابزار آنها نیز تمسک به چند نکته است:
۱- غیرقابل برگشت بودن اجرای حکم با استناد به احتمال خطای قاضی: با این استدلال که اگر قاضی در شناخت قاتل اشتباه کرد و حکم اجرا شد، دیگر راهی برای جبران آن نیست.
۲- حمله به مصداق قصاص با پرداختن به محق بودن قاتل یا درگیر کردن به علت قتل: قطعاً هر جرمی علتی دارد. مثلاً جرائم مالی ممکن است عقیب عدم بهره‌مندی مالی صورت بگیرد یا نیاز او یا … . اما آیا این امر باعث خواهد شد که مجازات مردود شود؟
۳- تنبه قاتل و پشیمانی او و تلاش برای جبران خطاهای گذشته: در همه جرائم احتمال تنبه قاتل وجود دارد، اما مگر همه دلیل تشریع حکم قصاص این بوده است که قاتل متنبه شود؟ یا اینکه بازدارندگی عام هم مدنظر بوده است که در جامعه کسی به فکر کشتن دیگری نیفتد؟
۴- وضعیت نزدیکان و خانواده قاتل در صورت اجرای حکم: قطعاً هر مجازاتی بر نزدیکان مجرم تاثیر می‌گذارد. مجازات حبس نیز چنین است و حتی مجازات‌های اجتماعی یا مالی نیز بر نزدیکان مجرم تاثیر می‌گذارد و این‌ها در ذات مجازات نهفته است.
فعالیت سیاسی زیر نام کمپین ضداعدام!
کمپین‌های متعدد در سال‌های اخیر در مخالفت با قصاص از سوی ضدانقلاب و مخالفان نظام طراحی شده است که گاه مصداقی و گاه عمومی به دنبال از بین بردن حکم قصاص یا اجرای آن هستند.
سال گذشته محمد نوری‌زاد و محمد ملکی کمپین «مخالفت با اعدام در ایران» را راه‌اندازی کردند. این کمپین با عنوان لگام ایجاد شده است که مخفف «لغو گام به گام اعدام» در شهرهای مختلف از جمله اسلو همایش و گردهمایی برگزار کرده است. (facebook.com/karzar.legam) این کمپین در فیس بوک بیش از ۱۰۰۰۰ عضو دارد.
در مورد اخیر کمپین جلوگیری از اعدام ریحانه جباری در فضای مجازی آغاز شد که مدعی هستند مردی را چند سال پیش کشته است که قصد تجاوز به او را داشته است و مدعی هستند مقتول از اعضای وزارت اطلاعات نیز بوده است! احمد شهید نیز درخوایت متوقف کردن این حکم را از دولت ایران کرده است. حدود ۳۰ نفر از هنرمندان از جمله کیانیان، مشایخی، بهاره رهنما و … از اعضای این کمپین هستند.
البته این نکته را از نظر دور ندانیم که همه‌ی فعالان ضدقصاص در این دسته جا ندارند و نگاه‌های انسانی هم بسیار است و بیشتر این افراد ضدانقلاب فرصت‌طلب هستند تا مردمی!
اگر بخشش همیشه خوب بود…
شاید ذکر این مورد بلاوجه نباشد که در تاریخ اسلام، تنها موردی که معصومین ولی دم در قصاص بوده‌اند، قصاص ابن‌مجلم به دلیل شهادت امیرالمومنین بود. که اولیاء دم او را نبخشیده و قصاص کردند. حتی اگر از این موضوع تاریخی نتوان استنباط کرد که اصل بر قصاص است، لااقل می‌توان فهمید که همیشه هم بخشش خوب نیست و به قول ضرب‌المثل فارسی:
ترحم بر پلنگ تیز دندان
ستمکاری بود بر گوسفندان
