این شهدا، چگونه مدیریت جهادی را پیاده کردند؟

به گزارش عدالت خواهان گلستان"مقام معظم رهبری در بيان علت انتخاب شعار "اقتصاد و فرهنگ با عزم ملي و مديريت جهادي" به عنوان نقشه راه کلي سال ۹۳، به گام‌هاي بلند و تجربيات موفق ملت و امکانات و ظرفيت‌هاي وسيع کشور اشاره کردند و افزودند: «مسير پر افتخار اقتدار ملي با تمرکز مسئولان و مردم بر اين شعار، با شتاب بيشتري پيموده خواهد شد.»"مدیریت جهادی" به عنوان یکی از ارکان شعار امسال عمدتاً متوجه مدیران جامعه و ناظر بر نقش مسئولان در راه دستیابی به اقتدار ملی است که باید از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته و به عنوان الگوی بومی مدیریت در کشور مورد بررسی و توجه قرار بگیرد. در این نوشتار سعی شده است با بهره گیری از تجارب موفق مدیریتی در زمان دفاع مقدس و جهاد سازندگی، مولفه های مدیریت جهادی ارائه شود.

به طور قطع یکی از نمونه های برجسته"مدیریت جهادی" در کشور، تجربیات فرماندهان نام آور دفاع مقدس است. تجربه موفق دیگر "مدیریت جهادی" جهاد سازندگی است که به کمک آن انقلاب اسلامی توانست در سخت‌ترین شرایط ممکن برای تحقق شعارهای خود به سامان دهی وضعیت مناطق محروم، روستاها و جبهه-جنگ بپردازد. در نتیجه با وجود تجارب موفقی که ما در شرایط پیچیده و سخت انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی داشته ایم، اکنون مدیران کشور می‌توانند از این تجربیات برای تحقق شعار سال درس بگیرند.

فرماندهان دفاع مقدس، الگوی کامل یک مدیر جهادی

بررسی تجارب هشت سال دفاع مقدس، مطالعه نوشته‌ها، خاطرات و زندگی‌نامه‌های فرماندهان شهید دفاع مقدس هم از این جهت که ما را با ویژگی‌های شخصیتی آنها آشنا می‌کند و هم از جهت شناخت شیوه عمل و مدیریت جبهه‌های جنگ می‌تواند الگوی مناسبی برای مدیران فعلی کشور باشد.

شهید حسن باقری در یادداشتی که به قلم ایشان موجود است خصوصیاتی که یک فرمانده عملیات را اینچنین بیان کرده اند:

۱- علاقه، ایمان و توکل بر خداوند
۲- استعداد (روحی-هوشی-جسمی)
۳- پشتکار و ثبات قدم و اخلاق نیکو
۴- مدیریت و سازماندهی
۵- آشنایی به محیط و سابقه کار آموزشی
۶- آرامش خاطر و اطمینان قلب
۷- جسارت ، شجاعت جهت حضور در خط مقدم
۸- تعهد ماندن تا پایان جنگ در جبهه
۹- داشتن حداقل تجربه نظامی – عملیاتی (۱)

همچنین شهید عباس کریمی قهرودی فرمانده لشکر ۲۷ محمد رسول الله در یکی از برگ های دفتر خاطراتی که از او جامانده در توصیف یک فرمانده خوب نوشته است: «سلامتی جسم، فزونی علم، مشورت با دیگران، سعه صدر، نداشتن حس انتقام، برخورد با افراد تحت فرماندهی از راه ارشاد و موعظه، در کنار همه ی تاکتیک ها و از همه مهم تر فاصله نگرفتن از خداست. فرماندهی که ابتکار عمل نداشته باشد تسلیم است. ابتکار عمل سلاح برنده ی مومن است.»(۲)

۱۲ شاخص و ویژگی اصلی مدیریت جهادی که در منش و تجربیات این فرماندهان موفق دیده می¬شود عبارتند از:

۱) قصد قربت و توکل به خدا

این شاخص هم در جنگ و هم در جهاد سازندگی به وضوح در اعمال و رفتار مدیران دیده می‌شد. آنچه که در جهادسازندگي‌ متبلور شد این بود كه‌ انگیزه‌های معنوی مهمتر از انگیزه های مادی بود و این در واقع تحقق مهمترین آرمان انقلاب اسلامی بود. نیت الهی مهم‌ترین عاملی بود که توانست بر تمامی انگیزه‌های مادی و دنیایی غلبه کند و مردم و مدیران را در سخت‌ترین روزهای بعد از پیروزی انقلاب و شروع جنگ تحمیلی که کشور را در یک وضعیت به شدت آسیب پذیر قرار داده بود در غلبه بر دشمن بعثی و آبادانی مناطق محروم و روستاها یاری کند. حضرت امام خمینی (ره) در جمع مسئولين جهاد سازندگی فرمودند: «براي خدا به بندگان خدا خدمت كنيد و ثنا و اجر را از او طلب كنيد كه او جزاي شما را و اجر شما را عطا مي‌فرمايد. آن چيزي كه حجم عمل را زياد مي‌كند ولو حجم ماديش كم است، لله بودن و اخلاص است.»(۳)

۲) ولایت‌مداری و ولایت‌پذیری

همان‌طور که مهم‌ترین عامل پیروزی انقلاب اسلامی، ولایت مداری و تبعیت از شخص امام خمینی (ره) بود، آن‌گاه که امام خمینی به عنوان ولایت فقیه حکم و یا دستوری صادر می‌کردند مردم بدون کوچکترین تردید و با تمام قوا به اجرای آن حکم می‌شتافتند.

شهید حسین خرازی در فرازهایی از وصیت نامه اش می نویسد: «همه ما مکلفیم و وظیفه داریم با وجود همه نارسایی‌ها بنا به فرمان رهبری، جنگ را به همین شدت و با منتهای قدرت ادامه بدهیم زیرا ما بنا بر احساس وظیفه شرعی می‌جنگیم نه به قصد پیروزی تنها. از مردم می‌خواهم که پشتیبان ولایت فقیه باشند، راه شهدای ما راه حق است، اول می‌خواهم که آنها مرا بخشیده و شفاعت مرا در روز جزا کنند و از خدا می‌خواهم که ادامه‌دهنده راه آنها باشم.»(۴)

۳) تلاش و پشتکار خستگی ناپذیر

سرتیپ خلبان شهید شیرودی یکی از کسانی بود که تلاش و سرعت عمل و شجاعت‌اش زبانزد هم‌قطارانش بوده است. درباره‌ی او گفته‌اند: ارتش، دانشگاهی برای آموختن پرواز شد و سال‌های خدمت در ارتش از او خلبانی ساخت که به قول تیمسار فلاحی ناجی غرب و فاتح گردنه‌ها شد. شیرودی به اتفاق چند تن از خلبانان با اوج‌گیری جنگ کردستان وارد عرصه شد و از خود شجاعت و ابتکار عمل زیادی نشان داد، به طوری که خبر شجاعتش نه تنها در ایران بلکه در تمام خبرگزاری‌های جهان منعکس شد. وی بالاترین ساعت پرواز درجنگ را در جهان داشته است و با بیش از ۴۰ بار سانحه و بیش از ۳۰۰ مورد اصابت گلوله به هلی کوپترش، باز سرسختانه می‌جنگید. شهید شیرودی پس از چند هزار مأموریت هوایی و انجام بالاترین پروازهای جنگی در دنیا، سرانجام در آخرین عملیات پروازی خود در منطقه بازی دراز به شهادت رسید.

همچنین محسن رضائی درباره فرماندهی حاج احمد متوسلیان می گوید: «وقتی بنده فرمانده سپاه شدم، حاج احمد متوسلیان را به جنوب برده و از او خواستم که تیپ محمد رسول الله(ص) را تشکیل دهد که خب حاج احمد هم با کمک آقای همت و شهبازی این تیپ را تشکیل داد و در عملیات فتح المبین بسیار درخشش بالایی داشتند.حاج احمد متوسلیان به واقع از فرماندهان شجاع بود به گونه ای که در برخی از عملیات ها بنده سخت ترین بخش نبرد را به وی واگذار می کردم.»(۵)

۴) خلاقیت و نوآوری در کار

یکی دیگر از ویژگی‌های مهمی فرماندهان دفاع مقدس خلاقیت و نوآوری بود. شهید حسن باقری یک دانشجوی ۲۵ ساله رشته حقوق قضایی دانشگاه تهران بود که توانست با تاسیس واحد اطلاعات و عملیات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، واحدی که بعدها نبض دفاع مقدس هشت ساله مردم ایران را به دست گرفت، مسیر جنگ را عوض کند. راهبرد شهید باقری مبنی بر ورود نیروهای مردمی به صحنه جنگ و ادغام ارتش و این نیروها در اولین عملیات بزرگ ایران معجزه کرد.ارتش عراق که تا آن روز چهار عملیات ایران را دفع کرده بود و غیر قابل شکست نشان می داد، در این عملیات کیلومترها از خاک ایران عقب نشینی کرد. در عملیات بعدی که طریق القدس نام داشت، ایران با استفاده از این راهبرد، شکست سختی به ارتش عراق وارد کرد. در این عملیات ۱۵۰۰۰ افسر و سرباز عراقی به اسارت ایران در آمدند. وقتی در نهم اردیبهشت سال ۱۳۶۱ شمسی فرماندهان جنگ ۴۰ هزار نیروی جنگی را برای بازستانی خرمشهر از عراق آماده رزم کردند، صاحب نظران نظامی دنیا هیچگاه فکر نمی کردند با مدیریت و فرماندهی ایرانی، این عملیات بزرگ با موفقیت به پایان برسد. راهبرد شهید باقری در این عملیات به اوج خود رسید و ایران با قدرت نمایی خیره کننده در طول یک نبرد ۲۳ روزه، خرمشهر را از عراق بازپس گرفت، ۱۶۰۰۰ از نیروهای دشمن را کشت و ۱۹۰۰۰ نفر را اسیر کرد.

۵) تخصص گرائی

در جبهه دو نوع متخصص وجود داشت؛ کسانی که از طریق ممارست و تجربه صاحب تخصص شده بودند و آنها که در رشته‌های مشخصی دوره‌های آکادمیک گذرانده بودند. فرماندهان هفت سال دفاع مقدس هر کدام در وظیفه‌ی که به عهده داشتند سرآمد بودند و این موضوع نقش مهمی در کسب پیروزی داشت. برای مثال سرتيپ خلبان فريدون ذوالفقاری در آغاز جنگ عراق علیه ایران به عنوان فرمانده اسکادران شکاری شناسایی فانتوم در مهرآباد خدمت می کرد. بخش اعظم عکس‌های تاکتیکی از فعالیت‌های نیروهای دشمن در خوزستان توسط این خلبان شهید گرفته شده است. وی از آغاز جنگ تحمیلی در اغلب ماموریت‌های حساس شناسایی، به صورت داوطلبانه شرکت می کرد. از شاهکارهای عملیات جنگی او علیه اهداف استراتژیک در خاک عراق، گرفتن عکس از مجلس الوطنی عراق و کاخ ریاست جمهوری در بغداد است.

۶) شجاعت در تحول گرائی و تصمیم گیری

ریسک پذیری، شجاعت و جسارت در اتخاذ تصمیم‌های متهورانه یکی دیگر از ویژگی¬های فرماندهان جنگ بود. پیروزی‌های متعددی در نتیجه این نوع روحیه به دست آمده است؛ از جمله می‌توان به پیروزی در عملیات فتح المبین اشاره کرد که از پیچیده‌ترین و غیرقابل پیش‌بینی‌ترین عملیات‌های دفاع مقدس به شمار می‌رود.

سردار "فتح الله جعفری" مشاور فرمانده سپاه با اشاره به حوادث چهار ماهه اول جنگ و شکست عملیات‌ها در آن مقطع زمانی، می¬گوید: «بنی صدر نامه‌ای به حضرت امام نوشت و در آن نامه به عدم توانائی ایران در رویارویی با عراق اشاره کرد، امام در پاسخ به این نامه فرمودند: "به خود یاس و نامیدی راه ندهید." همین پیام امام باعث شد که شهیدان حسن باقری و داوودکریمی که در سطح بالای تصمیم گیری اداره جنگ بودند تصمیم گرفتند برای تحقق بخشیدن به فرموده حضرت امام (ره)، جلسه‌ای را در پادگان گلف با حضور مقام معظم رهبری که در آن زمان نماینده حضرت امام (ره) در شورای عالی دفاع بودند تشکیل بدهند. شهید حسن باقری در این جلسه، نحوه پیشروی دشمن و مناطق تصرف شده را گزارش داد و سپس به ارائه راهکار به منظور کسب پیروزی در مقابل دشمن پرداخت.شهید باقری معتقد بود که توان نظامی ما با توان نظامی دشمن برابر نیست و در مقابل رژیم تا بن دندان مسلح بعث عراق نمی‌توانیم ایستادگی کنیم اما اگر به آموزه‌های دینی و اعتقادی خود تکیه کنیم و باتوجه به وعده‌هایی که حضرت حق به ما داده، می‌توانیم در مقابل دشمن ایستادگی کرده و او را شکست دهیم. (۶)

۷) خودباوری و اتکا به توان داخلی

در طول دفاع مقدس کشور شرایطی را تجربه می‌کرد که قدرت‌های بزرگ دنیا به حمایت از دشمن بعثی برخاسته بودند و ما با انواع تحریم‌ها دست و پنجه نرم می‌کردیم. در آن شرایط راهبرد «مدیریت جهادی» برای مقابله با مشکلات، اتکا به توان داخلی بود. و همین خود دلیل عدم نیاز به کمک‌های خارجی در نبرد با عراق بود. مهندس هوشنگ گلاب کش از مسئولین پشتیبانی جهاد سازندگی در دوران دفاع مقدس و عضو فعلی هیات مدیره موسسه جهاد نصر در این رابطه می‌گوید: «طراحی و ساخت بیش از ۳۰ نوع سنگر مانند سنگرهای انفرادی بتنی قابل حمل، لودر و بلدوزر ویژه مناطق باتلاقی، جلوگیری از پنچری لودرها براثر اصابت تیر و ترکش با تزریق نوعی فوم به داخل چرخ ها، ایجاد حفاظ زرهی برای بخش های هیدرولیکی بولدوزر با هدف ممانعت از برخورد تیر و ترکش، ساخت بولدوزرهای زیرآبی ویژه مناطق هور، ساخت ۲۰ الی ۳۰ نوع نردبان تاشو و قابل حمل برای رزمندگان به منظور عبور از روی کانال و انواع پل مانند پل بشکه ای احداث شده به روی کارون و بهمن شیر و پل های کوثر، قایقی، خیبر، فجر، خضر و لوله ای (بعثت) برخی از دستاوردهای جهادگران سازندگی در دوران دفاع مقدس است.

۸) بهره‌گیری از علم و فناوری و دوری از فضای های صرفا آکادمیک

این‌که مطالعات دانشگاهی و پژوهشی مدیران ما در چه حوزه‌هایی باشد بیش از هر چیز بایستی به نیازهای موجود در کشور وابسته باشد. متأسفانه در شرایط فعلی شخصیت‌های دانشگاهی ما به جای شناسایی نقاط ضعف داخلی و صرف زمان و پژوهش برای رفع آن، تلاش می‌کنند خود را با استانداردهای غربی مطابقت دهند که عمدتاً در مسیر رفع نیازهای همان کشور‌هاست و از دغدغه‌های داخلی به دور است. دختر شهید تهرانی مقدم درباره‌ی پدرش می‌گوید: «شهید تهرانی مقدم از لحاظ تحصیلات کلاسیک لیسانس داشت و فوق لیسانس را هم تا مراحلی رفت اما به دلیل مشکلات به اتمام نرسید. با اینکه رشته خودش متالوژی بود، اما با توکل و قدرت پژوهشی که داشت در شیمی مبتکر سوخت جامد موشک شد و چندین دکترای افتخاری شیمی و هوافضا به ایشان دادند. او هرجا که نیاز بود خود و گروهش را در آن موضوع متمرکز می‌کرد و با تحقیق و پژوهش برایش وقت می‌گذاشت.»

۹) ماموریت محوری و مسئله محوری در کار

به جرأت می‌توان گفت همه طرح‌ها و ماموریت‌های جهاد سازندگی با هدف مشخص و برای حل هر چه سریع‌تر کاستی‌ها و مشکلات عینی جامعه پیش می‌رفته است. فعالیت‌های که در جهاد سازندگی انجام می شود با هدف حل یک مسئله مشخص و یا انجام ماموریت مشخصی انجام میگرفت. بدون برنامه و هدف مشخص کار کردن یکی از آفت های مدیریت کشور است. چنانچه مسئله اصلی یک بخشی شناسائی شود و تلاش‌ها به منظور حل مسئله انجام گیرد، کمترین میزان هدر رفت منابع اتفاق می افتد. متاسفانه امروزه بسیاری از فعالیتهای دستگاه های دولتی بدون توجه به اولویت ها و یا ماموریت مشخص و به صورت روزمره انجام می گردد. مهندس محمد دلگرم، معاون سابق اداره کل ایثارگران وزارت جهاد دراین باره می‌گوید: «سنگرسازان بی سنگر کسانی بودند که خلاء های جبهه‌ها را در عرصه‌های بهداری، مکانیکی، راه و ترابری و غیره پرمی‌کردند. جهادسازندگی با تاسیس و ساماندهی پنج قرارگاه، سه تیپ و ۴۰ گردان، تشکیلات عظیم پشتیبانی مهندسی جنگ را بوجود آورد. همچنین حاصل حضور این افراد در آن دوران، حدود ۱۲۰ اختراع و ابتکار مانند ساخت دستگاه تولید کننده دود و بخار مصنوعی با هدف کورکردن دید دشمن تحت عنوان طرح سحاب، ساختن پل های متحرک بر روی رودخانه ها باعنوان پل¬های خضر، طراحی و ساخت شناورهای کاذب برای فریب هواپیماهای دشمن بود. بررسی فعالیتهای فوق نشان می دهد، مسئولین وقت ابتدا مسائل اصلی منطقه را شناسائی می کردند و سپس اقدام به حل مسائل می نمودند.

۱۰)مردم گرائی و اخلاق مداری

گفته می‌شود امیرسپهبد شهید علی صیاد شیرازی که به اخلاق مداری شهره بود مردی بود در نهایت خلوص، پاک نیت و صبور. مردی که مردم انقلابی و نیروهای مردمی و سپاهی در سراسر کشور، وی را با نام رزمنده‌ای شجاع و ارتشی دلاور می‌شناختند. او که خود را خدمتگزار مردم می‌دانست و با وجود مشغله زیادی که داشت هرگز از پاسخگویی به درخواست‌های مردم و رسیدگی به مشکلات آنان وانمی‌ماند.
حجت‌الاسلام والمسلمین شهید محلاتی در مورد شهید باکری اظهار می‌دارند: وی نمونه و مظهر غضب خدا در برابر دشمنان خدا و اسلام بود. خشم و خروشش فقط و فقط برای دشمنان بود و به عنوان فرمانده و باتقوا، الگوی رافت و محبت در برخورد با زیردستان بود.

همسر شهید باکری نقل می کند: زماني كه آقا مهدي شهردار اروميه بودند روزي باران خيلي تند مي آمد بهم گفت: من ميرم بيرون. گفتم: توي اين هوا كجا مي خواي بري؟ جواب نداد. اصرار كردم. بالاخره گفت: مي خواي بدوني پاشو توهم بيا. بالندور شهرداري راه افتاديم تو شهر. نزديكيهاي فرودگاه يك حلبي آباد بود. رفتيم آنجا. توي كوچه پس كوچه هايش پر از آب و گل و شل. آب وسط كوچه صاف مي رفت توي يكي از خانه ها. در خانه را كه زد پيرمردي آمد دم در. ما را كه ديد شروع كرد به بدو بيراه گفتن به شهردار. مي گفت: آخه اين چه شهرداريه كه ما داريم نمي ياد يه سري بهمون بزنه ببينه چه ميكشيم . آقا مهدي بهش گفت: خيلي خب پدر جان. اشكال نداره. شما يه بيل به ما بده درستش مي كنيم. پيرمرد گفت: بريد بابا شما هم بيلم كجا بود. از يكي از همسايه ها بيل گرفتيم . تا نزديكي هاي اذان صبح توي كوچه آبراه مي كنديم (۷)

۱۱)ساده زیستی و پرهیز از تشریفات و تجملات

سرداران و فرماندهان جنگ جهادگران انقلاب اسلامی بودند؛ انقلابی که از ارکان اصلی‌اش دفاع از مستضعفین بود و رهبرش ساده زیستی و پرهیز از تجملات را پیشه خود کرده بود.همسر شهید همت می‌گوید: «بعد از جاری شدن خطبه عقد به مزار شهدای شهر رفتیم و زیارتی كردیم و بعد راهی سفر شدیم‌. مدتی در پاوه زندگی كردیم و بعد هم بدلیل احساس نیاز به نیروهای رزمنده به جبهه‌های جنوب رفتیم من در دزفول ساكن شدم‌. پس از مدت زیادی گشتن اتاقی برای سكونت پیدا كردیم كه محل نگهداری مرغ و جوجه بود‌. تمیز كردن اطاق مدت زیادی طول كشید و بسیار سخت انجام شد‌. فرش و موكت نداشتیم كف اطاق را با دو پتوی سربازی پوشاندم و ملحفه سفیدی را دو لایه كردم و به پشت پنجره آویختم‌. به بازار رفتم و یك قوری با دو استكان و دو بشقاب و دو كاسه خریدم‌.»(۸)

۱۲- توانائی بالای مدیریت و سازماندهی تشکیلات

از فعالیت‌های شهید حسن باقری به عنوان نابغه جنگ تاسيس و راه‌اندازي واحد اطلاعات و عمليات رزمي است. شهيد باقري از ابتداي ورودش به منطقه جنوب (اهواز) در پايگاه منتظران شهادت (گلف) به منظور دستيابي به اطلاعات مناسب از موقعيت دشمن، به جمع‌آوري نقشه‌ها و پياده كردن وضعيت مناطق عملياتي روي آنها، اقدام كرد و شخصاً به همراه عناصر اطلاعاتي، جهت كسب اطلاع دقيق از دشمن، به شناسايي محورها و نقاط مورد نظر مي‌پرداخت و در برخي از موارد نيز تا عقبه نيروهاي دشمن براي ارزيابي توان و استعداد آنها، با چالاكي و شجاعت بي‌نظيري پيش مي‌رفت. فعاليتهاي مثبت او در اين زمينه با سازماندهي عناصر اطلاعاتي و برگزاري آموزش مختصري براي آنها، منجر به راه‌اندازي واحد اطلاعات عمليات در ستاد عمليات جنوب (گلف) گرديد. واحدهاي اطلاعات عمليات پس از گذشت حدود ۳ ماه از شروع جنگ، در تمامي محورهاي جنوب (از آبادان تا دزفول) با قدرت تمام مستقر شدند و نسبت به شناسايي و تعيين وضعيت دشمن و ارسال گزارش آن اقدام كردند. با اين تلاش، اطلاعات چشم فرماندهي در ميدان جنگ شد و يكي از ضعفهاي بزرگ ( نداشتن اطلاع از وضعيت دشمن ) برطرف گرديد.

جمع بندی

آنچه از نوشتار فوق مستفاد می شود، این است که الگوی مدیریت جهادی به مثابه الگویی بومی و موفق که در برهه ای از تاریخ این مرز و بوم به آزمون عمل درآمده است، الگویی عملیاتی، درون زا و تحقق پذیر است که تجارب درخشان جهاد سازندگی و دوران هشت ساله ی دفاع مقدس خود گواه روشنی بر این مدعاست. مع الاسف امروز در کشور شاهد بروز شکاف عمیقی میان سبک مدیریتی بسیاری از مدیران نظام با الگوی مدیریت جهادی هستیم؛ مسئله ای که شاید بتوان ریشه ی بسیاری از سوء مدیریت ها و کژکارکردی های موجود در نظام مدیریتی موجود کشور را در آن جست و جو کرد. از این رو ضرورت بازاندیشی در الگوها و سبک مدیریت فعلی با هدف بازآفرینی و انطباق آن با اصول و مبانی الگوی مدیریت جهادی، امری حیاتی و اجتناب ناپذیر می باشد.

منابع:
۱.خصوصیات یک فرمانده عملیات، مشرق نیوز،۲۳/۹/۶۰
۲. زندگینامه و خاطراتی از سردار شهید عباس کریمی قهرودی، پایگاه اطلاع رسانی بسیج دانشگاه علامه محدث نوری
۳. امام خمینی (ره) و جهاد سازندگی، غلامرضا خارکوهی ـ موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)
۴. وصيت نامه شهيد حسين خرازي، فارس نیوز، ۰۹/۰۹/۸۸
۵.گفتگو با محسن رضایی، "سخت‌ترین بخش عملیات‌ها به حاج‌احمد داده می‌شد"، فارس نیوز، ۲۶/۱۰/۹۱
۶. "روایت سردار جعفری از نامه بنی‌صدر به امام و جلسه فرماندهان جنگ در پادگان گلف"، دفاع پرس، ۲/۱۲/۹۲،
۷. "زندگینامه: مهدی باکری (۱۳۳۳ - ۱۳۶۳)"، همشهری آنلاین، ۲۷/۱۲/۹۱
۸. "خاطراتی از شهید همت"، آفتاب، ۲۵/۱۲/۸۸

* هیئت علمی پژوهشکده سیاست پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت