بی تردید مسجدی می تواند همان مسجد مورد نظر اسلام و پیامبر باشد که یک امام جماعت، با توان مدیریتی بالا، عادل و جامع آن را رهبری کند. براستى مصداق کامل آنان که مساجد خدا را عمارت مي کنند ائمه جماعاتى هستند که در ابعاد گوناگون مسجد را گرم و رونق مي بخشد. بر همين پايه است که فقيهان مصرف نمودن درآمدهاى مربوط به مسجد را براى امام جماعت جايز مي شمردند. زيرا آن بخش از اموال مسجد که در اين راه هزينه شود در حقيقت براى آبادى رونق و تعمير مسجد صرف شده است. تعميرى که از عمارت مادى مسجد به مراتب بالاتر و برتر است چه برخوردارى مسجد از امام جماعتى که شايسته موجب عمران و آبادى معنوى آن است.
علامه طباطبايي در بحث روايي ذيل آيه «اقيموا وجوهکم عند کل مسجد»نقل مي کند که منظور «ائمه» مي باشند و توضيح مي دهد که مراد از ائمه، امامان جماعت هستند. ايشان در ادامه بحث روايي اضافه مي کند که منظور از «خذوا زينتکم عند کل مسجد» نيز «ائمه» مي باشند فلذاست که جلو انداختن امام جماعت، زينت نماز است و بسيار پسنديده و مستحب است که برگزيدگان و خوبان جامعه براي امامت انتخاب شوند.1
ابن خلدون امامت جماعت و پيش نمازي را از شئون امامت بزرگ يا خلافت اسلامي به حساب مي آورد:
« بايد دانست که کليه مناصب شرعي ديني، مانند نماز (پيشنمازي) و فتوي و قضا يا داوري و جهاد و محتسبي در زير عنوان امامت بزرگ يا خلافت مندرج است، چنان که گويي خلافت به منزله دستگاه رهبري بزرگ و ريشه جامع و کامل است و اينها (يعني مناصبي را که ياد کرديم) از آن منشعب مي شود و داخل در آن است؛ از اين رو که خلافت و تصرفات آن به طور عموم ناظر بر همه احوال ديني و دنيوي اسلام است و اجراي احکام شرع درباره امور اين جهان و آن جهان مردم مي باشد. پيشنمازي اين منصب بالاترين مقامات دستگاه خلافت است و برتر از همه مناصب و بخصوص بالاتر از مقام پادشاهي است که هر دو مندرج در خلافت اند.»2
حضرت امام خميني نيز با توجه به نقش مهم مسجد در ابعاد عبادي ـ سياسي، نظامي و اجتماعي، وظيفه امام جماعت را بسيار گسترده‌تر از يك نماز جماعت مي‌دانستند، و لزوم شايستگي و احراز شايستگي امام جماعت را مورد تأكيد قرار مي‌دادند و بر اين مسئله تأكيد داشتند كه استقامت هر مسجد و اهل مسجد بستگي به امام جماعت آن دارد، چرا كه گاه عدم شايستگي او، موجب انحراف و دوري جماعتي از مسلمين از مسير حق مي‌شود. آن فقيد فرزانه مي‌فرمودند:
«استقامت هر مسجدي و اهل هر مسجد به عهدة امام مسجد است. »3
توجه خاص آن بزرگوار بر لزوم دقت و حساسيت در تعيين و نصب امام جماعت مخصوصاً در مساجد خاص و پرجمعيت تا آنجا بود كه حتي در مواردي شخصاً امام جماعت برخي از مساجد را انتخاب و معرفي مي‌كردند4كه اين انتخاب‌ها از دو جهت حائز اهميت و قابل دقت مي‌باشد:
اولاً: تعيين و انتخاب امام جماعت مساجد به قدري مهم و حائز اهميت است كه در بعضي موارد رهبر حكومت اسلامي، شخصاً اقدام مي‌فرمودند.
ثانياً: با توجه به تأكيدات مكرر آن بزرگوار بر نقش سياسي، اجتماعي و نظامي مسجد، علاوه بر نقش عبادي آن، اين مطلب به دست مي‌آيد كه لازم است ائمه جماعات مساجد، افرادي آگاه به زمان و با تأييد علماء انتخاب شوند.5
1. قلوب ديگران را با جذابيت و نفوذ اجتماعي تسخير كنيم
در بحث ارتباطات انسانى، يكى از موضوعات مهمّى كه بسيار بدان پرداخته شده، مفهوم نفوذ اجتماعى است. نفوذ اجتماعى به زبان ساده يعنى اين كه كسى بتواند ديگران را با گفتار و يا رفتار خود تحت تأثير قرار دهد. وقتى در عرف گفته مىشود فلانى شخص با نفوذى است، يعنى او با پول خود و يا به وسيله دوستى و آشنايى (به اصطلاح پارتى)، قادر به انجام دادن كارهايى است كه از همه كس برنمىآيد.
بعضى با سِحر كلام خود، ديگران را تحت تأثير قرار مىدهند و راههاى نفوذ در انسانها و كنترل آنها را مىدانند. بعضى نيز رفتار جذّاب و منش جالب توجّهى دارند و مىتوانند ارتباطات بسيار قوى با ديگران برقرار كنند و از قِبَل همين شبكه قدرتمند ارتباطى به بسيارى از خواستههاى خود برسند.
مهارت نفوذ اجتماعي براي متخصصان، معلمان، مصلحان و سران قدرت در جامعه اهميت زيادي دارد، زيرا آنها خيلي وقتها ميخواهند با اعمال نفوذ بر مراجعان و زيرد‌ستان خود، به اهد‌افشان برسند. مثلاً يک پزشک براي آن که اطمينان يابد بيمار لجوجش از درمان مورد نظر وي پيروي مي‌كند، از تکنيکهاي ترغيبي و نفوذي خود استفاده خواهد کرد يا يک مد‌ير براي اد‌ارة نيروي انساني تحت امر خود‌ش، بايد آنها را ترغيب کند، نه اين که به قهر متوسل شود.
امام جماعت باید علاوه بر جاذبه هاي اخلاقی، رفتاری جاذبه های ويژه اي از نظر ظاهری داشته باشد، جذّابيت مىتواند افراد را به شدّت تحت تأثير قرار دهد.
نكته قابل توجّه اين است كه اين مزيّت، قدرت و بُرد فوقالعادهاى يافته است. شواهد روشنى داريم كه اشخاص خوشقيافه، در جامعه ما نفوذ زيادى دارند. در آزمايشى، آزمايششوندگان به تماشاى يك آگهى تبليغاتى پرداختند كه در آن، فردى جذّاب با استدلالهاى ضعيف سعى مىكرد آنها را ترغيب كند از عطر خاصّى استفاده نمايند. همانطور كه انتظار مىرفت، آزمايششوندگان بيشتر تحت تأثير جذّابيت آگهىدهنده قرار گرفتند تا دلايل وى. وقتى ما شخصى را در قيافه، منش و رفتار اجتماعى جذّاب مىدانيم، خودبهخود خصايص مثبت ديگرى را نيز به وى نسبت مىدهيم. تحقيقات نشان مىدهد افراد جذّاب در تغيير دادن عقايد ديگران موفّقترند.
امروزه در مقياس وسيع نيز رسانههاى عمومى و دستگاههاى تبليغاتى و همچنين اربابان قدرت با استفاده از شيوههاى مختلف ترغيب و با توجّه به زمينه تأثيرپذير بودن افرادِ جامعه، سعى در حفظ موقعيت و ترويج مقاصد و اهداف خودْ را دارند. اين گروهها به اصطلاح رگِ خواب مردم را مىدانند و حتى تحقيقات وسيعى براى افزايش جذابيت پيامهاى تبليغاتى خود انجام دادهاند. اين پيامهاى تبليغاتى مىتواند در مورد يك كالاى مصرفى و يا حتى يك «ايده» و «ايسم» سياسى باشد.
در طول تاريخ نيز ديدهايم كه بسيارى از سياستمداران كهنهكار با سوار شدن بر موج احساسات عمومى و از طريق همين شيوههاى ترغيبى، سرنوشت جامعه و افراد را به سوى ديگرى بردهاند و حتّى نگرش افراد جامعه و ذهنيّت آنها را تغيير دادهاند، به طورى كه افرادى با سلامت روانى كامل، دست به كارهايى زدهاند كه در شرايط عادى محال به نظر مىرسد.6
در پايان باز هم تاكيد مي شود بخش اعظم اين جذابيت از طريق مناسب بودن ظاهر امام جماعت، رعایت نظافت و بهداشت شخصی محقق خواهد شد.
2. مهارت مدیریت بر زمان و گفتار را فرا گيريم
از دیگر دستاوردهای برخورداری امام مسجد از مدیریت قوی و منسجم ، مدیریت زمان است، امام جماعت باید با برخورداری از مدیریت قوی، برنامه ها را مختصر و مفید برگزار کند تا در مخاطبان دلزدگی ایجاد نشود.
يکي از مواردي که موجب خستگي و ملالت جوانان مي‌شود انجام سخنراني‌هاي طولاني يک‌ساعته يا بيشتر از آن مي‌باشد که به هيچ وجه پسنديده نيست. عدم رعايت حد اعتدال در سخنراني‌ها موجبات گريز جوانان از مساجد را فراهم خواهد ساخت. لذا بايد کلام خود را با بياني شيوا و جذاب براي مخاطبان جوان ارائه کنيم تا به ذائقه آنان شيرين آيد و شاهد حضور مستمر آنان در مسجد شويم. مداحي‌ها هم بايد کوتاه و مستند بيان شوند. لذا خطيب و مداح بايد حق مطلب را به خوبي ادا کنند، تا جوانان از اين طريق به مساجد جذب شوند.
پیامبر ( صلّی الله علیه و آله )همواره امامان جماعت را به رعایت این نكته در نماز ترغیب می نمود.
امام علی ( علیه السّلام ) نیز می فرماید:«آخرین سخن محبوبم پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ با من این بود كه: علی جان! در نماز جماعت حال ضعیفترین مأموم را مراعات كن.»7
در حدیثی ديگر از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در راستاي پرهیز از افراط و تفریط و رعایت اعتدال در همه زمینه هایی كه به اداره مسجد برمی گردد آمده است:«كسی كه امامت گروهی را بر عهده گیرد و در برخورد با آنان و قرائت و ركوع و سجده و نشست و برخاست خود، راه اعتدال و میانه روی را در پیش نگیرد. نمازش مورد پذیرش خداوند قرار نمی گیرد و از كتفان او تجاوز نمی كند. چنین امامی نزد خداوند، همچون پادشاه ستمگر و متجاوزی است كه برای خیر و صلاح زیر دستان خود تلاشی نكرده و فرمان خدا را در میان آنان بپای نداشته است .....»8
لذا در نمازهاي جماعت بايد به طور معمول و متعارف برگزار شوند و امام جماعت از طول دادن نماز و خيلي آهسته خواندن آن پرهيز کرده، سوره‌هاي طولاني را در نماز نخواند، سجده‌ها را طولاني نکند. امام جماعت مي تواند براي مسجد جدول برنامه هفتگي تنظيم کرده و سعي کند آن برنامه را اجرا نمايد و جز در موارد خاص برنامه‌هاي آن را لغو نکند. بنابراين امام جماعت بايد به طور سنجيده فعاليت كرده و مطابق طبع ظريف جوانان حرکت کند.
3. در پاسخ به شبهات جوانان پاسخگويي منطقي باشيم.
پرسشگري از ويژگيهاي نسل جوان است به گونه اي كه اگر رابطه نزديك تري با آنها برقرار شود يا فضاي مناسب را ايجاد كنيم متوجه مي شويم كه سئوالات زيادي نسبت به عملكرد سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي حال حاضر و حتي نسبت به عملكرد گذشته دارد. بديهي است بايد پرسشگري اين نسل را ستود و با سعه صدر بدانها پاسخ داد و راه انديشيدن را به آنها آموخت تا زمينه رشد استعداد هاي دروني ايشان فراهم شود و در اين راه ائمه جماعات بايد به موارد زير توجه نمايند:
1ـ سعه صدر و گشاده رویی در برخورد با قشرهای گوناگون و توان جذب آنان به اسلام و مسجد؛ كه در روايت آمده است كه:«آلَهُ الرِیاسَهِ سَعَهُ الصَّدرِ»9«ابزار ریاست، سعه صدر است.»
یکى از راههاى استحکام پیوند میان مسجد و جوان، رفع نیاز فکرى و معنوى جوانان مىباشد. جوانان ذهن خلاق و جستجو گرى دارند و همواره به دنبال کشف حقیقت و حل مسائل و پاسخ گویى به شبهاتاند. علاوه بر آن امروز شبهه افکنى در حوزه فرهنگ دینى یکى از پر خطرترین جلوههاى تهاجم فرهنگى در عرصه تربیت دینى است این شبهات به قول استاد مطهرى، گذرگاه خوبى هستند اما عدم پاسخ گویى به آنها موجب تزلزل در عقاید واندیشههاى دینى آنان مىگردد و پایههاى تربیت دینى را سست مىگرداند. جوان اگر احساس کند که مسجد محلى براى پاسخ گویى به سؤالات اوست و در آن شخصیت ارزشمند و فرهیختهاى است که درد او را درک مىکند، خواه ناخواه به سمت و سوى او متمایل مىگردد و دیگران رانیز با خود همراه مىسازد.
استاد مطهرى مىگوید: ما امروز از این نسل گله داریم که چرا با قرآن آشنانیست چرا در مدرسهها قرآن یاد نمىگیرند حتى به دانشگاه هم که مىروند از خواندن قرآن عاجزند البته جاى تأسف است که این طور است اما باید از خودمان بپرسیم ما تاکنون چه اقدامى در این راه کردهایم؟ آیا با همین فقه و شرعیات و قرآن که در مدارس است توقع داریم نسل جوان با قرآن آشنایى کامل داشته باشد؟ قرآن از مؤمنان مىخواهد که سخنانشان محکم و استوار باشد »قولوا قولاًسدیاً؛10این نکته در تربیت دینى و جذب جوانان بسیار مهم و حیاتى است که سخنان مربى باید همچون سدى محکم جلوى امواج مختلف مقاوم باشد.11
4. ارتباط چهره به چهره را فراموش نكنيم
شاید بتوان گفت ارتباط، یکی از قدیم‌ترین و در عین حال عالی‌ترین دستاوردهای بشر بوده است. در اسلام نیز آموزه‌های نورانی فراوانی وجود دارد که پیروان خود را به ارتباطی موفق و مؤثر فرامی‌خواند.
در اسلام، خوشرویی و برخورد خوب با دیگران، پایه ارتباطات اجتماعی است و آثار فراوانی برای آن بیان شده است. با شناخت مخاطبان خود که دارای چه روحیات و احساساتی هستند می تواند بر تأثیرگذاری و تربیت ایشان تأثیر بگذارد
معمولاً ارتباط امام جماعت با مخاطبان تنها در مسجد برقرار است در صورتي كه اين ارتباط آنگاه مي تواند زمينه ساز پيوند محكم مخاطب با مسجد و نماز شود كه پا فرا تر گذاشته و به حوزه زندگي فردي و اجتماعي افراد نيز تسري يابد. آنگاه است كه امام جماعت به سان طبيبي درمانگر به كمك درمندان جامعه مي شتابد و از حالت انزوا خارج مي شود.
از ديگر سو روابط و احترام میان امام جماعت و جوانان، نباید در چارچوبی خشک و رسمی باقی بماند. و باید به روابط عاطفی بیانجامد؛ یعنی امام جماعت به عنوان یکی از دوستان جوانان به شمار رود. امام جماعت برای اینکه سطح روابطش را با جوانان به این حد برساند باید به مسائل گوناگونی توجه داشته باشد و همواره جوانان را همراهی کند. او می‌تواند در مشکلات، آنان را یاری کند، موفقیت‌هایشان را به آنان تبریک بگوید، از ناراحتی و غم‌‌هایشان ابراز تأسف کند، هدایای کوچکی همچون عطر، تسبیح و انگشتر به عنوان یادگاری به آنان تقدیم کند، در صورت امکان، روز تولدشان را به آنان تبریک بگوید و کارهای دیگر که با توجه به شرایط امام جماعت و فرهنگ و روحیات اهالی محل در برقراری و ایجاد ارتباط دوستانه و محبت آمیز مؤثر است.
بهتر است ارتباط امام جماعت و جوانان به روابط حضوری محدود نشود. برقراری ارتباط کتبی نیز میان جوانان و امام جماعت بسیار مفید است. در این صورت، جوانان از اینکه امام جماعت به آنان احترام می‌گذارد و به شکل خصوصی، مطلبی را برای آنان بیان کرده، احساس شخصیت می‌کنند، به امام جماعت نزدیک شده و مطالبی را که نمی‌توانند بیان کنند کتبی با امام جماعت در میان می‌گذارند.
البته امام جماعت پیش از اینکه درباره جلب جوانان به مسجد و برقراری ارتباط با وی اقدام نماید، به باید طور کامل از نیازها و روحیات، ارزش‌ها، خواسته‌ها، سلیقه‌ها، توان مندی‌ها و آسیب‌هایی که جوان را تهدید میکند و راه‌های رویارویی با آن آگاه باشد. در این صورت می‌تواند فعالیتها و برخوردهای خود را با جوانان به شکلی تنظیم کند که علاوه بر رفع نیازهایشان، آنان را به مسجد بکشاند. در غیر این صورت، امید زیادی برای موفقیت امام جماعت در جذب جوانان به مسجد وجود ندارد.
شناخت موانع برقراری ارتباط عمیق و پایدار میان جوانان و امام جماعت، یکی از مهم ترین کارهایی است که امام جماعت باید برای رسیدن به این اهداف انجام دهد؛ چون آگاهی از این موانع، برای انتخاب راه کارهای درست در جهت رفع موانع لازم است.
آشنايي با مهارتهاي ارتباطي این امکان را به ما می‌دهند که به شکلی راحت‌تر با دیگران ارتباط برقرار کرده، بر مجموعه ارتباطی خود بیفزاییم. این توانایی به ایجاد روابط بین فردی مثبت و مؤثر فرد با انسان‌های دیگر کمک میکند. در مهارت‌های ارتباطی، ما با روش شروع، ادامه و پایان یک ارتباط آشنا می‌شویم.
امروزه اگر چه اكثر ارتباطات و تعاملات جوانان از دريچه اينترنت و ديگر وسايل ارتباط جمعي انجام مي شود اما با هم ارتباط چهره به چهره با مخاطب به عنوان روشي سنتي از كاركردي كارآمد برخوردار است چرا كه فناوري روز غرب فاقد روح و عطوفت است و در بسياري از موارد كاري كه ارتباط چهره به چهره مي كند اين وسايل قادر به انجام آن نيستند.در فضاي مجازي همه با تخيل زندگي كرده و اين فضا در حقيقت با واسطه تصوير سازي است كه تاثير خود را مي گذارد و در شرايط مختلف امكان دارد كه افراد به تصوير خود ساخته نيز اطمينان نكنند ولي در فضاي واقعي اين ذهنيت بعنوان عامل بازدارنده وجود نداشته و ارتباطات صددرصدي شكل مي گيرد لذا تاثير ارتباط چهره به چهره چندين برابر ارتباط در فضاي مجازي بوده و متوليان امر نبايد فرصت ديدار با جوانان را به سادگي از دست دهند.12
بديهي است اين در ارتباطها باید علاوه بر رعایت احترام اجتماعی، طراوت و سرزندگی وجود داشته باشد و در قالب برخوردهای خشک، مقدس نما و تعصب گرا (به اصطلاح پیرمردانه) خلاصه نشود.
5. از تراکم کاری و اشتغال فراوان خود بكاهيم
كسي كه مسئوليت كاري را بر عهده مي گيرد بايد فرصت و دقت لازم را داشته باشد و چه مسئوليتي بالاتر از امام جماعتي كه مسئوليت هدايت مردم را عهده دار است. هر گاه مسجد بخواهد نقش خود را به خوبی ایفا كند نیازمند آن است كه امام جماعت از نظر وقت و برنامه ریزی به اندازه كافی سرمایه گذاری كند و اهتمام جدّی به مسجد و برنامه های آن داشته باشد. عمل پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در این زمینه الگوی خوبی برای ماست. آن حضرت پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در مسجد می نشست و بخشی از این وقت را صرف پاسخ گویی به پرسشهای مسلمانان می نمود.13
امام جماعت بايد در حد امكان در اختيار مسجد باشد ؛يا اينكه حداقل چند شغله نباشد . اگر امام جماعت چند شغله باشد، بايد نايب براي مسجد بفرستد و امام غير راتب نمي تواند همه وظايف امام جماعت را ادامه دهد و در عين حال اين عدم تبات خود به رابطه مخاطبان با امام جماعت لطمه خواهد زد.
امروزه برخي با وجود حجم كاري و اشتغالات فراوان در مناصب مختلف عهده دار اقامه نماز در مساجد مي شوند بديهي است اين شخص توانايي انجام اين رسالت عظيم را به شكل مطلوبي نخواهد داشت و تنها به اقامه نماز اكتفا خواهد كرد. از ديگر سو این تراکم کاری علاوه بر خستگی جسم، سبب کسالت و افسردگی روحی نیز می شود. در حالي كه رفتن به مسجد نیاز به امنیت روحی و آمادگی جسمی و روحی دارد.
6. به روز باشيم
عامل ديگر در جذب جوانان به مسجد، برخورداري از علم و دانش روز است. در دوراني كه روزگار سرعت اطلاعات و ظهور و هجوم فرهنگ ها و انديشه هاي مختلف است، روحاني مسجد بايد از علوم و ادبيات روز آگاه باشد تا بتواند مشكلات فكري جوانان را پاسخ گويد.
قبل از اينكه دانشگاهها در ايران تاسيس شود ، حوزه ها و روحانيان با اكثر علوم روز آشنا بودند . ايشان با علوم مختلفي چون اسطرلاب، هيئت، نجوم، فلسفه، طب، فقه، اصول، ادبيات فارسي، عربي، عبري و فرانسه آشنايي داشتند. از همین روست كه در روایات اسلامی، تأكیدی خاصّ بر نمازگزاردن پشت سر عالم و دانشمند شده است.
درحدیثی از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ آمده است:«كسی كه پشت سر عالمی نماز بگزارد، همچون كسی است كه در نماز به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ اقتدا كرده است.»14
ضعف در شناخت و تحليل مسائل سياسي و اجتماعي روز ونيز عدم آشنايي با پديده ها و فرق نوظهور از جمله مواردي است كه هر امام جماعتي مكلف به دنبال نمودن و تحقيق در اين امور است. بدون شك اين تسلط بر علوم و شرايط زمان از امام جماعت در اذهان جوانان تصوير فردي مقتدر و صاحب نفوذ را نمايان مي سازد.
7. منابع انساني و امكانات مسجد را مديريت كنيم
«یکی از مهم‌ترین مسائل در مسجد مدیریت آن است؛ لذا با توجه به اهميت برنامه‌ريزى در برنامه‌هاى دينى،فرهنگی و آموزشی مسجد، ضرورى است که ائمة جماعات اولين برنامه‌ريز باشند تا بتوانند اهل مساجد را هم به منظور تقويت بنية دينى و مذهبى آنان و هم به منظور بهره‌بردارى در مسائل سياسى و اجتماعى و ارتقاى ميزان آگاهى آحاد مردم مهيا سازند. رسيدن به اهداف مذکور نيازمند برنامه‌ريزى، سازماندهی امکانات و نیروها و نهایتاً کنترل و نظارت بر اجرای برنامه‌هاست. بنابراین آنچه مهم به نظر می‌رسد این است که ائمة جماعات با آگاهی کامل به مدیریت مسجد علاوه بر مشورت با نمازگزاران و هیأت امنای مسجد، تصمیم نهایی را خود اتخاذ و اعمال نمایند. اهمیت این موضوع تا آنجا است که رسول اکرم(ص) شخصاً مدیریت و امامت مسجد النبی را به عهده داشتند و در غیاب ایشان، مدیریت مسجد به عهدة کسانی بوده است که به تشخیص آن حضرت صلاحیت امامت را داشته‌اند.»15
اين مديريت به ويژه در مورد عوامل انساني مسجد مورد نظر است چرا كه براي رسيدن به اهداف کلان عقيدتي و فرهنگي مسجد امام جماعت باید به عنوان رهبری فرهنگی بر دلهای عوامل اجرایی حکومت کرده و دلهای آنان را مسخر کند . اين مهم از طريق هدايت، ساماندهي، مديريت و نظارت بر منابع انساني مسجد تحقق پذير است. امام جماعت در كسوت مديري توانا و كاردان پس از شناسايي استعدادها و ظرفيتهاي هر يك از افراد در يك طرح جامع جايگزاري نيروها را انجام داده و در كنار آن به تربيت كادر متخصص جهت برگزاري برنامه هاي مسجد همت مي گمارد.
امروزه جوانان مشتاقي با اسامي گوناگوني چون كانون فرهنگي ورزشي-بسيج- انجمن اسلامي- موسسه قرآني-كانون علمي و ...در مسجد حضور دارند. امام جماعت مي تواند با تمركز و جهت دهي اين افراد و استفاده حداكثري از توان ايشان طرحي نو در جهت توسعه و بسط معارف ديني در اندازد به گونه اي كه هر جوان با هر سليقه اي با مسجد مرتبط بوده و در فضاي پر مهر مسجد تنفس مي كند.
نقش راهبردي امام جماعت در برطرف نمودن اختلاف و دودستگی میان نمازگزاران با ظرافتي ویژه و بازگشت به فضای مسالمت آمیز مسجد و نيز پرهیز از خودمحوری افراد، بسيار راهگشا خواهد بود و اين همان چيزي است كه در حال حاضر بسياري از مساجد از فقدان آن رنج مي برند.
8. از مطالبات جوانان نياز سنجي مستمر كنيم
اكثر اوقات ما عادت كرده ايم كه بدون شناخت كافي از نيازها و مشكلات جامعه برنامه هايي را براي آن ها تدارك ببينيم و در اجراي برنامه ها نيز به شكل دستوري، آمرانه و پدرمآبانه عمل كنيم، در نتيجه برنامه ها موفقيت مورد انتظار را نخواهند داشت .
«نيازسنجي در واقع فرايند جمع آوري و تحليل اطلاعات است كه براساس آن نيازهاي افراد ، گروهها ، سازمانها و جوامع مورد شناسايي قرار مي گيرد . از اين رو گام آغازين در فرايند برنامه‌ريزي ، شناسايي هدفها يا نقاط مطلوب است . هدفها عموماً ريشه در نيازها دارند . از اين رو براي طراحي و اجراي برنامه هاي واقع بينانه و اثربخش ، ضرورت دارد تا نيازها دقيقاً سنجيده و براساس نيازها ، اهداف ويژه برنامه تدوين شوند و سپس مجموعه اقدامات و وسايلي كه به بهترين وجه نيازها را محقق مي سازند ، پيش بيني شوند . شناخت و تحليل اثربخش نيازهاي آموزشي ، پيش نياز يك سيستم آموزشي موفق است.»16
عدم تطابق فعاليتها و برنامه هاي امروز مساجد با فضاي فكري و روحي جوان معاصر از ديگر مواردي است كه نيازمند مداقه جدي است. جوان امروز آنچه مي خواهد و از مسجد و امام جماعت انتظار دارد نمي يابد و در انتظار تحولي بنيادين در طرحها و برنامه ها است. لذا بر امام جماعت باید بر اساس نیاز مخاطبان فعالیتها و برنامه های مسجد را طراحی و اجرایی کند .
اين در حالي است كه جبهه معارض با مطالعات عميق روانشناسي و علمي طبع و ذائقه جوانان ما را سنجيده و هر روز به فراخور حال ايشان محصولاتي را توليد و عرضه مي نمايد و ما در اين ميان هنوز دنباله رو سبك هاي ديرين خود هستيم.
لذا بر هیئت امنا و امام جماعت فرض است كه حداقل هر ماه جلسه‌ای ویژه را برای جوانان برپا و مطالبی را بر اساس نیازها و پیشنهادهای آنان مطرح کنند و بازخوردي از برنامه هاي ارائه شده در مسجد را دريافت نمايند.
در صورت لزوم ، برای پربارتر شدن این جلسه‌ها می‌توان از کارشناسان و میهمانان نخبه نیز دعوت کرد. امروزه مسائلي چون بلوغ، روابط دختر و پسر، ازدواج، تحصیل، بررسی آثار تحصیل و تربیتی نماز، نقش نماز در زندگی زوج‌های جوان و عشق مجازی یا حقیقی، از اولويتهايي است که جوانان با آن رو به رو هستند.
9. الگوي واقعي نمازگزاران باشيم
عملكرد نمازگزاران به ويژه امام جماعت باعث رغبت يا رويگردانی جوانان به نماز جماعت است. تناقض در كردار و رفتار نمازگزاران از عوامل موثر در بی‌رغبتی جوانان برای حضور در نماز جماعت است. امروزه تحقيقات نشان مي دهد عملكرد منفی نمازگزاران و عمل نكردن آنها به تعهدات دينی و اصول عملی و اخلاقی، اصلی‌ترين عامل كاهل‌نمازی جوانان است چرا كه زمانی كه آنان رياكاری افراد نمازگزار را مشاهده می‌كنند از تأثيرات نماز دلسرد می‌شوند.
در تعاليم ديني ما نيز تاكيد بر تبليغ غير لساني و عملي شده است چنانكه امام صادق(ع) در حديثي گهر بار مي فرمايند::«كونوادعاة الناس بغير السنتكم: با رفتار و كردارتان دين مرا تبليغ كنيد ونه تنها با زبان هاي تان»17
در آيه 45 سوره عنكبوت نيز مي فرمايد: «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء و َالْمُنكَرِ و َلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُِ؛ نماز را برپا دار كه نماز از كار زشت و ناپسند باز مىدارد و قطعا ياد خدا بالاتر است» نيز بر اين مطلب صحه گذاشته است كه نماز بايد ما را از فحشا و منكر باز دارد و مادامی كه فرهنگ نماز در ميان نماز گزاران درونی نشود، جوانان نيز به آن جذب نمی‌شوند و رغبتی نسبت به اقامه نماز نشان نمي دهند.
امام علی (ع) در اين موضوع مي فرمايند: «من جعل نفسَه للناس اماماً فلیبدأ بتعلیم نفسِه قبل تعلیم غیره .» کسی که خود را امام و پیشوای مردم قرار می دهد باید به آموزش و تهذیب خود قبل از دیگران بپردازد.
بر همین اساس، از دیدگاه فقه اسلامی، نمازگزاردن با امامی كه پرهیزگارتر، مورد اطمینان و دارای فضیلتهای بیشتری باشد، برتر است.18
عالم بزرگوار آيه ا...ملا محمد مهدي نراقي مي‌فرمايد: «سزاوار است امام جماعت در ميان مردم به فزوني صفاي دل و رو آوردن به خدا و خشوع و خضوع و ديگر شرائط باطني ويژگي و امتياز داشته باشد؛ زيرا او پيشواي ايشان است و نفوس آن جماعت را به سوي خدا مي‌كشاند پس بسيار زشت است كه دل او در نماز غافل يا در وادي وسوسه‌هاي باطل باشد و از اين بدتر و زشت‌تر و ناپسندتر آن كه التفات دل او به كساني كه در پشت او هستند بيشتر از التفات دل به صاحب مُلكي باشد كه بر همه احاطه دارد. آيا از داناي نهانيها شرم نمي‌كند كه خود را به عنوان پيشواي امت مي‌گمارد و در جاي رسولان خدا و اوصياي راشدين او مي‌ايستد و از ايشان نيابت مي‌كند، در حالي كه دل او از عموم مردمي كه به او اقتدا نموده‌اند بيشتر از عظمت و جلال الهي دگرگون مي‌شود. پس هر امام جماعتي بايد خود را بيازمايد اگر اين صفات پليد در او نبود امامت كند و گرنه ترك نمايد و خود را به هلاكت نيفكند.»19
10. خلاق باشيم
استفاده از ابزار گوناگون و متنوع و ارائه طرحهاي خلاقانه در جذب جوانان به مسجد بسيار مورد توجه است. عدم ظهور خلاقيت در برنامه‌های مسجد که اغلب یکنواخت،کسالت‌آور و خسته‌کننده است از جمله مواردي است كه مكرر از زبان جوانان شنيده مي شود. به عبارت دیگر، همان‌گونه که بدن انسان از خوردن غذاهای یکنواخت افسرده و بی‌اشتها می‌شود، طرح مباحث تکراری نیز اسباب خستگی و افسردگی اهل مسجد را فراهم نموده، روح و جان انسان را ملول و آزرده می‌سازد. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ کَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِکْمَةِ»20این قلوب آدمیان همچون بدن آنها گاه، خسته می‌شود؛ پس [برای رفع خستگی آن] از حکمتهای نو و تازه بهره جویید.
امامان (ع) نيز برای دعوت مردم به خدا از همه ابزارهای مفید و جذّاب بهره می گرفتند گاه موعظه داشتند، گاه خطابه می خواندند و گاه شعر می سرودند.21 و شاعران متعهد را مورد تشویق قرار می دادند. تشویق شاعران متعهد در سیره امامان به معنای استفاده از هنر در تبلیغ دین است پیامبر اکرم(ص) به شاعران متعهد بهاء می داد و آنان را تشویق می کرد که شعر مذهبی بسرایند و در مورد اشعاری این چنین فرمود: «والّذی نفس محمد بیده فکانها تنهضونهم بالنبل»(25) به آن کسی که جان محمد(ص) در دست قدرت اوست، با این اشعار گوئی تیر به سوی آنان پرتاب می کنید.
آنچه در این عرصه گفتنی است آن است که امامان(ع) در نشر پیام مکتب تنها از یک ابزار استفاده نمی کردند، از شیوه ای متنوع بهره می بردند و بویژه هنر متعهد را در خدمت مکتب به کار می گرفتند.22
جوانان، روحيه پرشور و با نشاطي دارند و بسيار تنوع طلب هستند با سليقه ها ي روحي وخواسته هاي متفاوت؛بر اين اساس يكي از مواردي كه در جامعه امروز مي تواند مساجد را از انزوا خارج كند شناخت وضعيت موجود و شناخت روحيه جوانان و سليقه هاي تنوع طلبي آنها در برنامه هاي فرهنگي و فكري است كه بايد با برنامه هاي مختلف هنري،ورزشي،فرهنگي ،علمي و تفريحي فضاي حضور جوانان را وسيع تر سازند .
كوتاه سخن آنكه اين خلاقيت بايد در تمامي حوزه ها اتفاق افتد در روش سخنراني و ارائه پيام ، در انتخاب موضوعات، در استخدام كلمات و در برنامه ريزي هاي كلان براي مسجد كه همگي در توسعه ارتباط جوانان با مسجد ضروري است.
از باب حُسن ختام، این نوشتار را با حدیثی نبویّ به پایان می بریم. رسول خدا(ص) در بيان پاداش امام جماعت مى‌فرمايد: «مَنْ أَمَّ قَوْماً بِإِذْنِهِمْ وَ هُمْ بِهِ رَاضُونَ فَاقْتَصَدَ بِهِمْ فِى حُضُورِهِ وَ أَحْسَنَ صَلَاتَهُ بِقِيامِهِ وَ قِرَاءَتِهِ وَ رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ وَ قُعُودِهِ فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِ الْقَوْمِ وَ لَا ينْقَصُ مِنْ أُجُورِهِمْ شَىْ ءٌ»23هر کس امامت جمعى را با اجازه خودشان به عهده بگيرد و آنان به امامت او راضى باشند و وى در حضور به جماعت، رعايت نمايد (و به موقع حاضر شود) و نماز را از حيث قيام، قرائت، رکوع، سجود و نشستن نيکو انجام دهد؛ پس براى او مانند ثواب نماز همة مأمومين خواهد بود، بى‌آنکه از اجر آنان چيزى کاسته شود.
پي نوشت ها:
1. طباطبايي، سيد محمدحسين (1347)، الميزان في تفسير القرآن، دارالکتب الاسلاميه، ج8، ص91
2. ابن خلدون (1384)، مساجد در تمدن اسلامي، تهران، نشر رسانش، ص 43- 42.
3. صحيفه امام، ج 9، ص 479.
4. جهت آگاهي از نمونههايي از تعيين امام جماعت توسط شخص حضرت امام، به صحيفه نور ج 22 و 19 صفحات 205 و 114 رجوع شود.
5. فجري، محمّدمهدي، مقاله جايگاه مسجد از منظر امام خميني، نشريه حضور، شماره 50
6 . جهانگيرزاده، محمّدرضا ، مقاله همنوايى و پيشرفت، دو ماهنامه حديث زندگي، سال دوم - شماره هفت، مهر و آبان 1381، ص6(همراه با دخل و تصرف)
7 . عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعه، ج 5، ص469، باب 69 از ابواب صلاه الجماعه، روایت 2.
8 . عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعه،ج5، ص470، باب 69 از ابواب صلاه الجماعه، روایت 6.
9. نهج البلاغه(خطبه ها، نامه ها و كلمات علیّ بن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ )، تنظیم: صبحی صالح، ص 501، حكمت شماره 176.
10. احزاب ، آیه 70.
11. مطهرى، مرتضي، ده گفتار، ص 189.
13 . مقاله «جوان و جاذبه های مسجد»، روزنامه ايران، شماره 4294 ،3/6/88 ، صفحه 9
13. سمهودی، علیّ بن احمد، وفاء الوفاء بأخبار دارالمصطفی، ج 2، ص 444 ـ 445، دارالكتب العلمیّه، بیروت، چاپ چهارم، 1404 هـ .ق، چهار جلد در سه مجلّد.
14 . عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعه، ج5، ص416، باب 26 از ابواب صلاه الجماعه، روایت 5.
15 . مقاله«ویژگیهای امام جماعت موّفق»، نشريه مبلغان، مرداد 1388، شماره 118
16 . اسمعيلي، بابك مقاله« نيازسنجي آموزش كاركنان با الگوي دلفاي»، ماهنامه تدبير، شماره185، مهر ماه1386
17 . مجلسي، محمد باقر ،بحارالانوار،ج7،چ 4،تهران:دارالكتب الاسلاميه،1364،ص 303
18 . طباطبایی، سید محمّد كاظم، العروه الوثقی، ص 284، فی فضیله صلاه الجماعه.
19 . نراقي، ملا مهدي، علم اخلاق اسلامي، (ترجمه جامع السعادات) مترجم سيد جلال الدين مجتوي، قم، انتشارات حكمت، چاپ چهارم، 1377هـش، جلد چهارم، ص 452.
20 . ابن ابى الحديد معتزلى، شرح نهج البلاغه، انتشارات کتابخانه آيت الله مرعشى، قم، 1404 ق، ج 19،ص 16.
21 . بنگرید به کتاب معجم اشعار المعصومین گردآوری مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیه (مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی قم).
22 .براي مطالعه بيشتر رجوع كنيد به مقاله« اهل بیت(ع) و بهترین شیوه تبلیغ»، نشريه پاسدار اسلام، بهمن 1383، شماره 278
23 . عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشيعة،ج 8، ص 349.
منبع : موسسه جهاني سبطين عليهما السلام
