به گزارش پایگاه عدالت خواهان" خرافات عبارت است از: «وحشت غیرمنطقی یا ترس از یک چیز ناشناخته، مرموز و خیالی، با یک عقیده، تردید، یا عادت و امثال آن که پایه آن ترس یا جهل است» .[۱]
برخی روزهای خاصی را نحس می دانند واین نحسی را به علم نجوم ربط می دهند اما روایاتی که در این خصوص نقل شده است معنای دیگری را حکم می کند.
عبداللَّه بن عوف نقل کرده است، در راه جنگ نهروان، شخص به امام علی علیه السلام عرض کرد: یا امیرالمومنین، اگر در این وقت حرکت کنی، از راه علم نجوم هراسناکم که مبادا به مقصودت ظفر نیابی، آن حضرت فرمود: تو گمان و ادّعا می کنی به ساعتی رهنمون می شوی که هر کس در آن ساعت سیر کند بدی از او باز گردد؟ و از ساعتی بیم می دهی که هر کس در آن حرکت کند ضرر او را فرا گیرد؟ پس هر کس در این ادعا ترا تصدیق کند قرآن را تکذیب کرده است، و از یاری جستن به خداوند برای دست یافتن به مطلوب و بر طرف کردن مکروه خود را بی نیاز دانسته است،
«احوال نجوم» تنها بر اساس مشاهدات و محاسباتی بود که درباره حرکات ستارگان و طلوع و غروب و اوج و حضیض آنها صورت می گرفت، ولی «احکام نجوم» مجموعه پندارهایی بود که حوادث روی زمین و سرنوشت ساکنان این کره خاکی را، به ستارگان آسمان پیوند می داد.
و بنا به گفته تو هر کسی که به فرمان تو به کار می پردازد، می سزد ترا ولیّ ستایش خود داند نه پروردگارش را، چه به ادّعای خودت همین تو هستی که او را به ساعتی هدایت کرده ای که به سود نایل شد و از زیان امنیت یافت. آن گاه آن حضرت به سوی مردم روی کرد و فرمود: مردم، بپرهیزید از فراگرفتن علم نجوم، مگر آن اندازه از این علم که در بیابان یا دریا شخص را هدایت می کند، چه این علم شما را به کهانت (ادعای غیب و دانستن سعد و نحس) وا می دارد، منجم چون کاهن غیبگو است، و کاهن چون ساحر، و ساحر مانند کافر، و کافر جایگاهش در آتش است، به راه بیفتید و حرکت کنید به نام خدا… حضرت امیرالمومنین علیه السلام و لشگریانش به نبرد خوارج رفتند و با پیروزی بازگشتند.[٢]
یکی از خرافاتی که امروزه برخی از مردم، به عنوان یک معضل بزرگ بدان نگاه می کنند، روبرو شدن با افرادی است که زبانشان به شومی و بدی می چرخد و همیشه قسمت بد ماجرا را فرض و نقل می کنند. این تعبیر یعنی همان فال بد زدن معروف، که بین مردم رواج دارد و به برخی افراد، اشیا، روزها و حتی حیوانات، نسبت شومی و نحسی داده و از آن فاصله می گیرند، گویا که مواجه شدن با آن ها همان و گره افتادن و به بن بست رسیدن کارشان همان.
اما حقیقت این است که فال نوعی خوشبختی و شگون پنداشتن است در مقابل تطیر که به معنای بدشگونی است؛ امّا در فرهنگ فارسی فال بد یا نیک را با نام فال می شناسند.(۳)
مرحوم علامه طباطبایی(ره)، درباره فال بد و امکان تأثیرگذاری آن می نویسد: «تفأل را که اگر خیر باشد تفأل، و اگر شر باشد تطیّر می خوانند، عبارت است از استدلال به یکی از حوادث به حادثه ای دیگر، که بعداً پدید می آید، و در بسیاری از مواردش مؤثر هم واقع می شود، و آنچه را که انتظارش دارند پیش می آید، چه خیر و چه شر، چیزی که هست فال بد زدن، مؤثرتر از فال خیر زدن است (و این تاثیر مربوط به آن چیزی که با آن فال می زنند نیست، مثلاً صدای کلاغ و جغد نه اثر خیر دارد و نه اثر شر، بلکه)، این تاثیر مربوط است به نفس فال زننده… اسلام بین فال خوب و فال بد فرق گذاشته، دستور داده مردم همواره فال نیک بزنند، و از تطیر، یعنی فال بد زدن نهی کرده، و خود این دستور شاهد بر همان است که گفتیم اثری که در تفأل و تطیّر می بینیم مربوط به نفس صاحب آن است.» (۴)
البته فال بد زدن ریشه ای تاریخی داشته و در قرآن و روایات به آن اشاره گردیده است. در قرآن کریم از انتساب این نوع برداشت منفی، به برخی پیامبران الهی سخن گفته شده است.
در داستان حضرت صالح پیامبر علیه السلام نقل شده است که هنگامی که آن حضرت قومش را به خداپرستی دعوت فرمود، بلایایی چون قحطی، خشکسالی و غیره بین آنان بود. (۵) از این رو در پاسخ به دعوت پیامبرشان گفتند: «به تو و پیروانت بدبینیم، شما مردم شومی هستید، شومی تان به ما نیز رسیده است، از ما دور شوید تا از شرّ شما خلاص شویم.» (۶)
قرآن کریم می فرماید: « قَالُوا اطَّیرْنَا بِک وَ بِمَنْ مَعَک قَالَ طَائِرُکمْ عِنْدَ اللَّهِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ»؛ آنان گفتند: «ما تو را و کسانی که با تو هستند به فال بد گرفتیم (صالح) گفت: فال (نیک و) بد شما نزد خداست (و همه مقدرات به قدرت او تعیین می گردد)؛ بلکه شما گروهی هستید فریب خورده».
این تطیّر و بدبین انگاشتن، درمورد قوم حضرت موسی علیه السلام نیز تکرار شد و آنان چنین معتقد بودند: هنگامی که نیکی (و نعمت) به آن ها می رسید، می گفتند «به خاطر خود ماست» ولی موقعی که بدی (و بلا) به آن ها می رسید، می گفتند: «از شومی موسی و همراهان اوست» آگاه باشید سرچشمه همه این ها نزد خداست، ولی بیشتر آنان نمی دانند. (۷)
بر این اساس باید گفت که اصل این مطلب صحیح بوده و دارای اثر می باشد، ولی مشرکان و مخالفان انبیای الهی با توجه به بدبینی خاصی که نسبت به آنان داشته، قصد تخریب و ترور شخصیت و بی اثر نمودن سخنان و سست نمودن جایگاه آنان را داشتند، از این موضوع سوء استفاده نموده و علت بدبیاری و شکست ها را به آن بزرگواران منتسب کرده، مردم جاهل را تحت تأثیر قرار می دادند.
مبارزه با این تفکر انحرافی و اشتباه از همان زمان آغاز شد و خداوند در آیاتی این تفکر را مورد نکوهش قرارداده و بدبیاری ها و مشکلات آنان را نشأت گرفته از اعمال و رفتارشان دانسته که باعث کمبودها و مشکلات زندگی شده است. (۸) از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و امامان بزرگوار علیهم السلام نیز مردم را از فال بد زدن پرهیز داده، به فال نیک تشویق می نمودند.
در حدیثی پیامبر (ص) فرمودند: «فال بد زدن نوعی شرک به خداست.» (۹)
در این روایت نبی اکرم (ص) فال بد زدن را با یکتاپرستی واقعی متضاد می داند؛ زیرا کسی که به عنوان مثال: صدای کلاغ یا عدد سیزده را به فال بد می گیرد و آن را در سرنوشت خود مؤثر می داند، در واقع برای خداوند شریک در تأثیر قرار داده است.
و فرمود: «از ما نیست کسی که فال بد زند، یا برایش فال بد زده شود (یعنی به فال بد دیگران نسبت به خود اعتقاد داشته باشد).» (۱۰)
امام علی(ع) نیز می فرمایند:«فال بد، یک امر حقیقی و واقعی نیست».(۱۱) نقل است که پیامبر اکرم(ص) فال نیک را دوست داشت و از فال بد زدن، بدش می آمد. (۲۱)
در روایات راهکارهای رهایی از فال بد را توکل به خدا،(۱۳)بی اعتنایی(۱۴)، خواندن دعای«اللَّهُمَّ لا طَیرَ اِلَّا طَیرُک وَ لا خَیرَ اِلَّا خَیرُک وَ لا اِله اِلَّا غَیرُک ـ خدایا! هیچ فال بدی اثر ندارد مگر آن چه را تو بخواهی؛ و هیچ خیری نیست مگر آن چه را تو اراده فرمایی؛ و خدایی جز تو نیست.»؛ (۱۵)، فال خوب زدن(۱۶) و… اشاره شده است.
شهید مطهری در این مورد می گوید: «مسئله فال نیک گرفتن و فال بد گرفتن، یک سنت خیلی رایج و معمول در میان اعراب بود و بالخصوص «فال بد زدن» به مرغ ها، به طوری که فال بد زدن را تطیر می نامیدند. تطیر از ماده طیر است. ظاهراً این نامگذاری به این علت بوده که این ها در بیشتر مرغ ها فال بد می زدند؛ یعنی شومی هایی که نصیبشان می شد و سرنوشت های بدی که به آن ها می رسید، مستند می کردند مثلاً به بال زدن یا صفیر زدن فلان مرغ؛ می گفتند فلان مرغ آمد بالای خانه ما خواند، این سبب چنین و چنان شد.
از اینجاست که در زبان عربی فال بد گرفتن را «تطیر» می گویند، که پیامبر اکرم فرمود: در اسلام فال بد و تطیر وجود ندارد. “وَ اِذَا تَطَیَّرتَ فَامضِ”؛ اگر در قضیه ای به چیزی فال بد زدی، این را به دل خودت بد راه نده، برعکس عمل کن، یعنی برعکس این که اشخاص وقتی به چیزی فال بد می زنند بعد دنبال آن کار نمی روند و مثلاً می گویند این بدشگون است، به هرچه که فال بد زدی عمل کن و دنبالش برو.
همین چیزی که هنوز هم در میان ما مسلمان ها معمول است، می گوییم فلان کس یک آدم بد پیشانی است، فلان کس آدم بدقدمی است، فلان عروس از روزی که در فلان خانه آمده قدم بدی داشته؛ مال این خانواده رفته یا افراد خانواده مریض شده اند، یا پدربزرگ خانواده مرده، پس او قدم بدی داشته است. این ها مسلّم افکار ضد اسلامی است.» (۱۷)
۱)انتخاب ازکتاب : خرافات ، سحر و جادوگری از دیدگاه قرآن و عترت
۲) نهج البلاغه، خطبه ۷۹
انتخاب از مجله شمیم معرفت ۳) العین، ج ۸، ص۳۳۶، لسان العرب، ج ۱۱، ص۵۱۳،مجمع البحرین، ج ۵، ص۴۳۹ ۴) المیزان، ج۱۹، ص۱۲۶ ۵) المیزان، ج۱۵، ص۳۷۳ ۶) سوره نمل، آیه ۴۷. ۷) اعراف/۱۳۱ ۸) یس/۱۸و۱۹. نساء/۷۹. نمل/۴۷ ۹) بحار ج ۵۵، ص۳۲۲ ۱۰) مجمع الزوائد، ج ۵، ص۱۰۳ ۱۱) نهج البلاغه، حکمت ۳۹۲ ۱۲) مکارم الاخلاق، ص۳۵۰ ۱۳) کافی، ۸، ۱۹۸ ۱۴) وسائل ح۳۱۰۷۷ ۱۵) أمالی صدوق ص۳۱۶ ۱۶) المیزان، ج ۱۹، ص۸۴ ۱۷) مجموعه آثاراستادشهیدمطهری، ج ۲۷.
شفقنا/222
