حزب توده یکی از مهم ترین احزابی بود که در طول سال های پس از برکناری رضاخان و آغاز روی کار آمدن محمدرضا پهلوی، تحولات خاصی را در تاریخ ایران رقم زد. این حزب که خود زاییده ی منافع مشخصی برای قشری خاص، با حمایت اتحاد جماهیر شوروی در ایران، شکل گرفت در طول فعالیت خود تغییرات بسیاری را شاهد بود تا اینکه به تدریج، نقش خود را در جذب نیروهای اجتماعی از دست داد و سرانجام در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی به طور کامل سازمان دهی آن فرو پاشید.
به لحاظ تاریخی، حزب توده پس از کناره گیری رضاخان در تابستان ۱۳۲۰ و پس از آزادی زندانیان سیاسی کم خطر شکل گرفت. « بیست وهفت نفری که از پنجاه وسه نفر زندانی دستگیرشده در سال ۱۳۱۶ از زندان آزاد شدند، پس از گردهمایی خود، در تهران و با تشکیل یک سازمان سیاسی بلندپروازانه دادند و حزب توده ی ایران را تأسیس کردند. »
در ابتدای تشکیل این حزب، اهدافی مورد نظر رهبری این حزب بود که برخی از اساسی تری آن ها به شرح زیر است:
۱. آزادی باقی مانده ی پنجاه و سه نفر
۲. به رسمیت شناخته شدن حزب توده به عنوان سازمانی قانونی
۳. انتشار روزنامه
۴. تهیه و تدوین برنامه ای که برخلاف برنامه های غیرمذهبی پیشین و بدون برانگیختن مخالفت علما امکان جذب دموکرات ها، سوسیالیست ها و کمونیست های کهنه کار، مارکسیست های جوان و غیرمارکسیستی رادیکال را فراهم کند. (۱)
طرفداری از شوروی
گرچه بنیان گذاران حزب توده مارکسیست و طرفدار سرسخت اتحاد شوروی بودند، خودشان را کمونیست نمی خواندند؛ رهبران حزب توده، علاوه بر ترس از علما، دلایل دیگری نیز برای این کار داشتند؛ قانون اساسی ۱۳۱۰ هر گونه مرام اشتراکی را ممنوع اعلام کرده بود و تبلیغات بیست ساله ی حکومت بین مردم نگرش خصمانه ای نسبت به کمونیسم، سوسیالیسم و اتحاد شوروی ایجاد کرده بود. (۲)
با توجه به اهدافی که اولویت های اصلی حزب توده در آن مستتر است، مشاهده می شود که حزب توده در ابتدای حرکت سیاسی خود، با توجه به شناخت دقیقی که از فرهنگ مردم ایران دارد، از اعلام صریح مواضع غیردینی خود و گرایشش به اتحاد جماهیر شوروی خودداری می کند تا ابتدا با عضوگیری و نهادینه کردن خود، به تدریج به اهداف بلندمدت حزب، که تشکیل یک جامعه ی اشتراکی مغایر با تعالیم دینی است، دست یابد.
بیشتر اعضای نخستین گروه کادر رهبری حزب توده را روشن فکران نسل جوان فارسی زبان ساکن تهران تشکیل می دادند (۳) و این نسل از کمونیست های اولیه در ایران از همان ابتدا در تلاش بود تا با سازمان دهی نیروهای خود، افراد بیشتری را به بدنه ی این حزب اضافه کند. تلاش های رهبران توده برای نفوذ در جامعه ی ایرانی پس از شرایط نابسامان پایان جنگ جهانی دوم تأثیرات خود را گذاشت و حزب توده به تدریج در بیشتر شهرستان های بزرگ ایران دفاتر خود را تأسیس کرد.
به گفته ی مقامات انگلیسی در تابستان ۱۳۲۲، که انتخابات مجلس ۱۴ آغاز شد، حزب توده تنها حزبی بود که سیاستی قاطع و روشن، ساختاری منسجم و سازمانی فراگیر داشت. در استان های شمالی این حزب، در ۲۱ شهر دارای بیش از بیست هزار نفر جمعیت و در نه شهر از ۱۷ شهر دارای ده تا بیست هزار نفر جمعیت داشت. حزب شش روزنامه ی اصلی منتشر می کرد: رهبر، مردم و رزم در تهران؛ راستی در مشهد؛ آذربایجان در تبریز و جودت در اردبیل. (۴)
حمایت حزب توده از اتحاد شوروی به گونه ای بارز و علنی بود؛ حزب توده نه تنها هیچ تلاشی در جهت مخفی نمودن گرایاتش به اتحاد شوروی نشان نمی داد، بلکه به آن فخر و مباهات هم می کرد. (۵) این گرایش عاملی نبود که بتوان آن را در میان اعضا و رهبری حزب پنهان کرد و حمایت از شوروی به نحوی در بیانات و سیاست های حزب دیده می شد که تقریباً هیچ کس شک نداشت که حزب توده حافظ منافع شوروی در ایران است. اما این پشتیبانی از یک کشور همسایه، که در هر صورت کشوری بیگانه به شمار می رفت، نمی توانست بدون توجیه باشد و از همین رو، رهبران حزب تلاش می کردند تا همواره گرایش آشکار خود به شوروی را به نوعی توجیه کنند تا در افکار عمومی ایرانیان به حزبی متکی به بیگانگان نباشد. از همین رو، اساس استدلال حزب توده در دفاع از تقاضای شوروی برای اخذ نفت شمال آن بود که چون ما خودمان نمی توانیم به دست خودمان و با تکیه بر توانایی های خودمان از مخازن و ثروت های نفتی مان در کشور بهره برداری کنیم و چون بهره برداری از این منابع برای پیشرفت اقتصاد کشور ضرورت دارد، بنابراین اعطای امتیاز به شوروی یک الزام و اجبار است. (۶)
یک علت اصلی و واقعی امتناع دولت ایران از واگذاری امتیاز نفت به شوروی را باید در سیاست و طرز تلقی غیردوستانه ی دولت شوروی به ایران جست وجو کرد؛ مداخله در امور لشکری و کشوری ایران، مداخله در امور ایالات شمالی ایران، خنثی کردن قدرت حکومت مرکزی در ایالات شمالی، جلوگیری از ورود اتباع غیرایرانی به ایالات شمالی در صورت نداشتن مجوز رسمی از سفارت شوروی، از میان برداشتن مرزهای بین کشور و ورود عده ی کثیری از عناصر نامطلوب به ایران، شرارت و بدرفتاری سربازان روسی، به غارت بردن اموال و سازمان های دولتی و تجاوز و تعدی به مال و ناموس مردم و انتشار و تبلیغ افکار و عقاید مارکسیستی، خلع سلاح پادگان های نظامی ارتش و ژاندارمری و نیروی پلیس در نقاط شمال نیز از عوامل خصومت میان ایران و روسیه بود. (۷)
در ۲۴ اکتبر ۱۹۴۶ (سوم آبان ۱۳۲۳) ، کافتارادزه در مصاحبه ای مطبوعاتی که در سفارت شوروی ترتیب داده بود تصمیم ساعد، نخست وزیر دولت ایران را درباره ی مطالعه و واگذاری امتیاز نفت به پایان جنگ را رویه ای در جهت تیرگی مناسبات میان ایران و شوروی دانست و به دنبال این نشست مطبوعاتی، در ۵ آبان ۱۳۲۳، تظاهراتی به رهبری حزب توده و با حمایت علنی سربازان و تانک های شوروی به پشتیبانی از اعطای امتیاز نفت به دولت شوروی و مخالفت با دولت ساعد در تهران برپا شد. (۸)
در برابر این سیاست حمایتی از منافع شوروی، که به شدت مورد مخالفت بخش های گسترده ای از مردم ایران از جمله روحانیون، بازار و جبهه ی ملی وجود داشت، حزب توده مصرانه معتقد بود که ایران برای حفظ موازنه میان شرق و غرب باید با اعطای امتیاز به شوروی حمایت این کشور را برای مبارزه با امپریالسم آمریکا داشته باشد.
این توجیه از جنبه ای غیرمنطقی به نظر می رسید، زیرا در شرایط اشغال ایران در جنگ جهانی دوم و زمانی که نیروهای شوروی در شمال ایران وضعیت نابسامانی را ایجاد کرده بودند، گرایش به سمت شوروی و منافع این کشور نمی توانست افکار عمومی ایرانیان را راضی نگه دارد و به این ترتیب، موازنه ی مثبت حزب توده در شرایط بحرانی ایران پس از جنگ نمی توانست مشکلات اقتصادی و از آن مهم تر تحقیر روانی متأثر از اشغال ایران را برای فرهنگ ایرانی، که خصلتی استعمارستیز دارد، برطرف سازد.
سیاست های غلط در ماجرای ملی شدن صنعت نفت
از طرفی، طرح موازنه ی منفی مصدق به شدت مخالفت حزب توده را به همراه داشت و این عامل سبب شد تا میان حزب توده و جبهه ی ملی اختلافات شدت گیرد. (۹) با نیرومند شدن دوباره ی حزب توده و تبدیل آن به یک نیروی عمده در سال های ۳۰ تا ۳۲، رهبران آن بر سر دو راهی قرار گرفتند که از دولت مصدق پشتیبانی کنند یا نه. بنابراین رهبران حزب دچار دودستگی شدند.
۱. اعضای مجرب تر کمیته ی مرکزی (به ویژه نمایندگان پیشینی که در بن بست ها و کشمکش های مجلس چهارده در جناح مصدق قرار می گرفتند) که موافق یک ائتلاف ضمنی و غیرمستقیم بودند. به نظر آن ها، توده باید یاور جبهه ی ملی باشد؛ زیرا این جبهه نماینده بورژوازی ملی در حال جنگ با امپریالیسم انگلستان بود و در راستای یک انقلاب دموکراتیک ملی تلاش می کرد.
۲. اعضای جدید کمیته ی مرکزی نه تنها مخالف چنین ائتلافی بودند؛ بلکه از رویارویی مستقیم با جبهه ی ملی پشتیبانی کردند. آن ها مصدق را نه رهبر بورژوازی ملی در حال جنگ با امپریالیسم انگلیس، بلکه دست نشانده ی بورژوازی کمپرادور وابسته به امپریالیسم آمریکا، نه یک مشروطه خواه بزرگ آزادی خواه بلکه قوام دیگری که حتماً به نیروی چپ خیانت خواهد کرد و نه یک اصلاح گر راسخ که اشرافی مرددی که سرانجام با نیروهای ارتجاعی شاه آشتی خواهد کرد، می پنداشتند. (۱۰)
در نهایت، دلایل بسیاری در پیروزی گروه دوم مؤثر بود که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. بیشتر رهبران مجرب حزب توده در تبعید به سر می بردند و بر همین اساس از تصمیمات زیرزمینی حزب آگاه نبودند.
۲. تجربه ی مصیبت بار دوره ی قوام بر پرشورترین هواداران تشکیل جبهه ی متحد تأثیر منفی گذاشته بود.
۳. بیشتر سازمان های استانی حزب با مصدق مخالف بودند؛ زیرا مصدق به استان ها و اقلیت های زبانی امتیاز نمی داد.
۴. سازمان های کارگری نه تنها بر سر دستمزدها، اعتبارات و تظاهرات بلکه درباره ی قوانین محدودکننده ی فعالیت اتحادیه های کارگری همواره رو در روی دولت قرار داشتند.
۵. به احتمال قوی، شوروی نیز طرفدار گروه دوم بود؛ زیرا استالین در سال های ۲۰ تا ۳۲ جهان را به کشورهای سوسیالیستی و امپرایالیستی تقسیم کرده بود و جایی برای افراد بی طرفی چون مصدق باقی نمی گذاشت. (۱۱)
بنابراین گرایش های حزب توده به سمتی سوق پیدا می کرد که در آن مصدق به عنوان نماینده ی امپریالیسم آمریکا، شناخته شد حزب توده در تبلیغات خود، رهبران جبهه ی ملی را عوام فریب و مصدق را آخرین تیر ترکش استعمار معرفی می کرد. به نظر آن ها، جبهه ی ملی یک جریان دروغین رفورمیستی و جبهه ی امپریالیستی ضدملی بود که با شعارهای متقلبانه، سعی در انحراف توده های ملت از مبارزه ی صحیح و عمیق اجتماعی داشت.
تبلیغات حزب توده، با تخریب شخصیت مصدق، پشتیبانی از دولت او را پشتیبانی از سرمایه داری استعمارگر تلقی کرد و به این ترتیب دولت مصدق، که خود در جذب حمایت علما و روحانیون و به تبع آن عموم جامعه ی ایرانی که به طور چشمگیری به سنن دینی تعلق داشت، ناکام مانده بود. پس از مواجهه با دشمنی حزب توده، استحکام خود را از دست داد و زمینه های کودتای ۲۸ مرداد فراهم شد.
پس از سقوط دولت مصدق رهبران حزب توده نیز مورد توقیف و بازداشت قرار گرفتند و محمدرضا پهلوی، که پیش از کودتا از جبهه ی ملی، حزب توده و علما و روحانیون به عنوان دشمنان اساسی خود هراس داشت، این بار با سرکوب تمامی این نیروهای اجتماعی در جهت استقرار یک حکومت نظامی گام برداشت.
پس از کودتا، رهبران حزب توده به اشتباهات خود در قبال جبهه ی ملی اعتراف کردند؛ اما هیچ گاه از اشتباهات خود در برابر خط دهی نادرست و غیردینی به کارگران ایران و استفاده از نیرو و نام آن ها برای تأمین منافع دولت بیگانه ای چون شوروی اعتراف نکردند. کیانوری در این باره می گوید:
« در جریان مبارزه برای ملی کردن صنعت نفت، ما از مصدق، که بدون تردید نماینده ی منافع بورژوازی ملی بود، پشتیبانی نکردیم؛ ما فکر می کردیم که مصدق برای ملی کردن صنعت نفت مبارزه می کند، ولی از حمایت های امپریالیست های آمریکایی برخوردار است؛ یعنی آن ها او را هدایت می کنند، پس به این نتیجه ی نادرست رسیدیم که کمونیست ها نباید از جنبش ملی پشتیبانی کنند. » (۱۲)
سپس در گردهمایی سراسری پس از کودتای ۲۸ مرداد، رهبران حزب پذیرفتند که حزب توده به دلیل عدم پشتیبانی کامل از مصدق، درک نکردن جنبه ی ضدامپریالیستی بورژوازی ملی و پیروی از سیاست های فرقه ای بسیار چپ گرایانه، اشتباه فاحشی مرتکب شده است.
با سقوط دولت مصدق در کودتا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و دستگیر شدن محمد مصدق، سران حزب توده نیز مورد تعقیب قرار گرفتند و سرمایه های آمریکایی انگلیسی کودتا، که پیروزی نیروهای بیگانه و شکست نیروهای مذهبی و ملی را در پی داشت، برای مسلط کردن خود بر شرایط سیاسی ایران به سوی سرکوب نیروهای اجتماعی حرکت کرد. با بازگشت شاه و استقرار حاکمیت خودکامه ای که پس از آن با اتکا به قدرت ساواک و اقدامات امنیتی خود را حفظ کرد، نه تنها حزب توده که سایر حرکت های مردمی به بدترین شکل ممکن با خفقان حاکم بر فضای سیاسی روبه رو شد.
تحلیل نهایی
در تحلیل سقوط حزب توده عوامل بسیاری برشمرده شده است:
۱. حساسیت رژیم پهلوی به فعالیت های کمونیستی که باعث شده بود شاه از هر چیزی که ماهیت چپ دارد هراس داشته باشد.
۲. حزب توده با وجود اینکه حزبی گسترده و وسیع بود، نتوانست بدنه ی مذهبی جامعه را جلب کند.
۳. گرایش این حزب به اتحاد جماهیر شوروی در مسئله ی نفت شمال و مسئله ی آذربایجان (۱۳) که از این حزب وجهی غیرملی در اذهان عمومی ایجاد کرد. در نهایت، عنصر مردمی بودن یک حزب را برای کاهش داد و سرانجام این حزب را به تریبون سیاسی یک کشور بیگانه تبدیل کرد.
امیر خسروی در کتاب « نظر از درون به جنبش حزب توده ی ایران» می نویسد:
واقعیت این است که از نظر و تصور صادقانه و ساده لوحانه ی رهبری حزب توده و به طریق اولی، کادرها و اعضای آن اتحاد جماهیر شوروی تجسم آزادی، بهشت زحمت کشان، یار و یاور ملل ضعیف و زیر یوغ استعمارگران، دولتی فارغ از نیات کشورگشایی بود و نظری به ثروت ها و منابع زیرزمینی دیگران نداشت، خلاصه تبلور آمال و آرزوهای انسان دوستانه و ترقی خواهانه ی آنان بود و افسوس که واقعیت اتحاد شوروی غیر از این بود. (۱۴)
بنابراین حزب توده نتوانست آن گونه که مورد نظر داشت به تشکیل حزبی مردمی موفق شود و بدون داشتن پایگاهی اجتماعی برای تحقق چنین هدفی، آنچه در عمل به آن گرایش پیدا کرد نوعی بیگانه پرستی برای تحقق منافع ملی کشوری بیگانه بود که با دست اندازی به خاک ایران در جریان پس از جنگ دوم جهانی هرگز وجهه ای مشروع در میان مردم نیافت؛ اضافه بر این نیروهای ملی هم که از لحاظ تعداد تشکیلات و هم از لحاظ میزان تأثیرگذاری بر روند تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، بالاخص در سال های ۲۰ تا ۳۲ نسبت به سایر تشکل های سیاسی از موقعیت مناسب تری برخوردار بودند؛ نه تنها برخورداری از حمایت مردم بلکه به دلیل مقابله با مذهب نتوانستند جایگاهی در میان توده های واقعی مردم ایران باز کنند. (*)
پی نوشت ها:
۱. یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ص ۳۴۶.
۲. علیرضا امینی، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷، ص ۸۶.
۳. آبراهامیان، پیشین، ص ۳۵۵.
۴. همان، ص ۳۵۸.
۵. صادق زیباکلام، ساختار قدرت بعد از رضاشاه، درج در کتاب: مجتبی مقصودی، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، ص ۷۰.
۶. همان، ص ۷۰.
۷. امینی، پیشین، ص ۱۰۵ و ۱۰۶.
۸. همان، ص ۱۰۷.
۹. زیباکلام، پیشین، ص ۷۱.
۱۰. آبراهامیان، پیشین، ص ۳۹۵ و ۳۹۶.
۱۱. همان، ص ۳۹۶ و ۳۹۷.
۱۲. Kianouri, The national Bourgeoisic, World Marxist Review, August ۱۹۵۹, pp. ۶۱-۶۵.
۱۳. علی مرشدی زاده، احزاب چپ، حزب توده، درج در کتاب: مجتبی مقصودی، تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ص ۳۴۸.
۱۴. بابک امیرخسروی، نظر از درون به نقش حزب توده در ایران، ص ۹۴.
