به گزارش پایگاه عدالت خواهان ایران" حیدری، ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی در سال ۱۳۸۷ در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تشکیل شد. این ستاد که در حال حاضر با مدیریت امیرعلی حمیدیه فعالیت می‌کند، بر سه عرصه اصلی شامل توسعه مراکز ارائه‌دهنده خدمات سلول‌درمانی و پزشکی بازساختی، توسعه تجاری‌سازی بازار محصولات سلولی و توسعه آموزش، پژوهش و منابع انسانی متمرکز می‌شود.
حمیدیه استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران، فوق‌تخصص خون، سرطان و پیوند سلول‌های بنیادی کودکان و عضو هیئت رئیسه پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز آسیا و اقیانوسیه است. در ادامه مصاحبه خبرنگار آنا با دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی را می‌خوانید.
آنا: شیوع کرونا باعث چه تغییراتی در حوزه تحقیقاتی شد؟
حمیدیه: شیوع کرونا باعث شد چالش‌های حوزه تحقیقات و فناوری نمایان شود. این امر نکات مثبت و منفی به همراه داشت، علاقه و انگیزه فراوان محققان و دانشجویان به انجام تحقیق و توسعه فناوری از جمله بعدهای مثبت این ماجرا بود. از سوی دیگر به‌هم‌ریختگی‌های پژوهشی و فناوری کشور را نشان داد؛ متأسفانه زمانی که اتفاق خاصی می‌افتد، هزاران نفر به آن حوزه هجوم می‌آورند و شروع به فعالیت می‌کنند. این اتفاق با شیوع کرونا در کشور نیز رخ داد که نتیجه مطلوبی نداشته است. برخی از دانشگاه‌ها به ۳۰۰ تا ۴۰۰ طرح تحقیقاتی رسیده‌اند. آیا برای کرونا فقط یک دانشگاه در یک کشور باید ۳۰۰ تا ۴۰۰ طرح ارائه دهد؟
این امر نشان می‌دهد که کفایت علمی آن ۳۰۰ تا ۴۰۰ طرح نمی‌تواند زیاد باشد و هر کسی پروپوزال می‌نویسد و ارائه می‌دهد. اگر این افراد و گروه‌ها تجمیع شوند و در کنار هم کار کنند، می‌توانند یک مطالعه فاخر و در سطح بین‌المللی به نام ایران ارائه دهند. دانشمندان و محققان نباید برای خودشان و جداگانه کار کنند و در نهایت هم به نتیجه‌ای نرسند. در حال حاضر تمام دنیا در حوزه کرونا فعالیت می‌کنند که باعث شده ادعاهای عجیب‌وغریبی نیز از گوشه و کنار جهان بشنویم. کرونا یک روزی به پایان می‌رسد اما نباید آبروی یک کشور به دلیل کارهای فناورانه و پژوهشی غیرعلمی و افزایش تعداد مقاله بالا برود.
اخلاق در پژوهش، نحوه کار کردن و نحوه استفاده از منابع ملت بسیار مهم است. هزینه پژوهش‌هایی که انجام می‌شود از پول نفت است، پولی که از زیر خاک درمی‌آید، هزینه تحقیقات و فناوری را تأمین می‌کند، پس مردم باید از نتایج کارهای تحقیقاتی راضی باشند. نباید این پول را خرج پژوهش‌هایی کنیم که تنها به انتشار چند مقاله بینجامد، نباید از پول بیت‌المال به این شیوه استفاده شود. این روش قانوناً، شرعاً و عرفاً اخلاقی نیست و مردم هم راضی نخواهند بود. به هر حال خدا ناظر بر اعمال ماست و باید دقت کنیم. در حوزه کرونا انجام تحقیق و مطالعه خوب است؛ اما کارها باید فاخر باشد. هر تحقیقی نباید صرف انجام تحقیق و مطالعه انجام شود، این امر زیبنده جامعه علمی نباشد.
آنا: در کشور از سلول‌های بنیادی بهبودیافتگان از کرونا برای درمان بیماران مبتلا به نوع حاد این بیماری استفاده می‌شود؟
حمیدیه: از جمله گروه‌های علمی که در حوزه کرونا شروع به فعالیت کردند، حوزه سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی است. محققان، پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان با شیوع کرونا در کشور در حوزه سلول‌های بنیادی وارد شده و فعالیت‌هایی را در این خصوص انجام داده‌اند. این مطالعات را به چهار دسته تقسیم کرده‌ایم که یکی از آنها استفاده از سلول‌های بنیادی مزانشیمی است. در این روش از سلول‌های بنیادی مزانشیمی (نوعی سلول بنیادی) استفاده می‌شود که امروزه در درمان بیماری‌های مختلفی کاربرد دارد. سازمان غذا و داروی کشورهای مختلف مجوزهای استفاده از این روش برای درمان برخی از بیماری‌ها را داده‌اند اما در خصوص کرونا چنین مجوزهایی داده نشد.
چند دانشگاه و بیمارستان در کشور روی سلول‌های بنیادی مزانشیمی فعالیت می‌کنند و در پی کشف روش درمانی برای برخی از بیماری‌ها هستند که یکی از این بیماری‌ها کروناست. درمان کرونا با سلول‌های بنیادی مزانشیمی در مرحله کارآزمایی بالینی قرار دارد و تا چند ماه آینده نتایج آن در اختیار مردم قرار می‌گیرد تا تأثیر این روش بر درمان کرونا مشخص شود. به تمامی دانشمندان و محققان توصیه می‌کنم که نتایج مطالعه را در نیمه راه منتشر نکنند، گاهی اوقات دانشمندان در میانه انجام تحقیق، گزارشی منتشر می‌کند و بعد مجبور می‌شوند حرف خودشان را تغییر دهند، اجازه بدهید کارآزمایی بالینی تمام شود و بعد گزارش را به صورت کامل در اختیار مردم قرار دهید.
استفاده از سلول‌های ایمنی بدن برای مبارزه با کرونا
در گروه دوم، یک سری از محققان و دانشمندان در حوزه سلول‌های ایمنی بدن و تأثیر آنها بر بیماری کرونا کار می‌کنند که نام این روش ایمونوسل‌تراپی است. سلول‌های کشنده طبیعی، NK یا Natural Killer Cell نوعی از سلول‌های ایمنی بدن هستند. دو گروه نیز روی «اینکیسل تراپی» کار می‌کنند که با تجمیع فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور شروع شده است. نتایج این مطالعات تا چند ماه دیگر مشخص می‌شود، ابتدا باید تأثیر این روش بر بیماران را دید تا میزان تأثیر آن مشخص شود.
گروه سوم شرکت دانش‌بنیانی است که روی دست‌ورزی‌های داخل سلولی کار می‌کنند، در این روش روی قسمتی از اجزای داخل سلول به نام mRNA کار می‌کند که در ساخت واکسن بیماری کاربرد دارد. یکی از شرکت‌های پیشرو در جهان که احتمال می‌رود در ساخت واکسن کرونا موفق عمل کند، در حوزه دست‌ورزی داخل سلولی و mRNA فعال است. دست‌ورزی داخل سلولی و mRNA روش مدرن و پیشرفته‌ای است که خوشبختانه یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان کشور در حال فعالیت در این حوزه و ساخت واکسن پیشگیری از کرونا با mRNA است.
تولید مواد اولیه داروی ضدویروسی و دستگاه تهویه مکانیکی غیرتهاجمی توسط دانش‌بنیان‌ها
دسته چهارم شامل یک سری از شرکت‌های فعال در حوزه ساخت داربست‌های مهندسی بافت، سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی می‌شود. این شرکت‌ها در ابتدا دستگاه و ملزومات پزشکی در حوزه سلول‌های بنیادی تهیه و تولید می‌کردند اما پس از شیوع کرونا در کشور موفق به توسعه و ساخت دو محصول شدند. برای مثال یکی از این شرکت‌ها ماده اولیه یک داروی ضدویروسی مهم را ساخته که در حال ارزیابی و بررسی در سازمان و غذا دارو به سر می‌برد. اگر این ماده تأیید شود، اتفاق بسیار مهمی در داروسازی رخ می‌کند. درواقع تولید مواد اولیه در حوزه داروسازی کشور بسیار نادر است، حال این شرکت که در حوزه مهندسی بافت فعال بوده، توانسته پایه ماده یک داروی ضدویروسی را بسازند.
شرکت دیگری نیز موفق به تولید دستگاه تهویه مکانیکی غیرتهاجمی شده است. ونتیلاتورها یا دستگاه‌های تهویه مکانیکی ابزار مهم و حیاتی در دوره درمان کرونا به شمار می‌روند و در کشور نیز تولید می‌شوند اما ونتیلاتور نوعی دستگاه تهاجمی است و قبل از استفاده از آن روی بیمار می‌توان از دستگاه‌های NIV یا None Invasive Ventilator استفاده کرد. یکی از شرکت‌های فعال در ملزومات پزشکی نیز روی توسعه دستگاه NIV کار کرده و موفق به ساخت آن شده است. این دستگاه در حال حاضر در اداره کل تجهیزات پزشکی سازمان غذا و داروی کشور بوده تا مجوزهای مربوطه را بگیرد.
آنا: بدین‌ترتیب برای موج دوم کرونا در پاییز کشور آمادگی بیشتری خواهد داشت؟
حمیدیه: بله، قطعاً. البته نمی‌دانم این موج چگونه می‌آید، شاید خفیف‌تر باشد شاید هم شدیدتر. در حال حاضر نمی‌توان پیش‌بینی کرد که در موج دوم کرونا با چه شدت و حدتی روبه‌رو خواهیم شد. با این حال نسبت به بهمن ماه سال گذشته که هیچ آمادگی برای مواجهه با این بیماری وجود نداشت، وضعیت بهتری خواهیم داشت، حداقل آمادگی ذهنی داریم.
آنا: در حال حاضر چند شرکت دانش‌بنیان در حوزه سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی در کشور فعالیت می‌کنند؟
حمیدیه: تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی قبل از سال ۹۴ کمتر از انگشتان یک دست بود. در حال حاضر تعداد شرکت‌های فعال در این حوزه بیش از ۱۴۰ مورد است و بیش از ۱۰۳ مورد از آنها دانش‌بنیان شده‌اند. نزدیک به ۱۰ مورد از این شرکت‌ها گردش مالی بسیار بالایی دارند، پا را از ایران نیز فراتر گذاشته و از بازار بین‌المللی نیز سهم دارند. پنج سال قبل در این حوزه تنها تولیدکننده مقاله بودیم و حالا پا به عرصه صادرات گذاشته‌ایم.
این امر در مقایسه با توسعه هر علم و فناوری دیگری در کشور، به نوعی بی‌سابقه به شمار می‌رود. از سوی دیگر این پیشرفت نشان‌دهنده سرعت قابل‌توجه رشد حوزه سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی و تولید ثروت از آنها برای کشور است. علم و پژوهش تحقیق در این حوزه صرفاً برای تولید مقاله انجام نمی‌شود بلکه هدف تولید ثروت است. به عبارت دیگر محققان و دانشمندان فعال در حوزه سلول‌های بنیادی توانسته‌اند ایده‌ها و پژوهش‌های خود را محصول‌محور و کاربردی کنند.
آنا: ستاد در خصوص استارت‌آپ‌های فعال در حوزه سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی چه اقداماتی انجام داده است؟
حمیدیه: استارت‌آپ‌های بسیار موفقی در این حوزه داریم. تاکنون چند استارت‌آپ ویکند برگزار کرده‌ایم که نشان داد چه محصولاتی در این حوزه وجود دارد. بیشتر مدیرعامل‌های این کسب‌وکارها زیر ۳۰ سال دارند و حتی کارکنان آنها نیز جوان هستند. این جوانان توانسته‌اند برای ایده‌هایشان در بخش خصوصی سرمایه‌گذار پیدا کنند که جای خوشحالی دارد. همچنین هسته‌های فناور متعددی در دانشگاه علوم پزشکی کشور و در دانشگاه‌های وزارت علوم شکل داده‌ایم که در این حوزه سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی فعالیت می‌کنند.
تعداد هسته‌های فناور و استارت‌آپ‌ها در دانشگاه‌های کشور مختلف است، بسیاری از آنها نیز به شرکت یا شرکت دانش‌بنیان تبدل شده‌اند و از سوی دیگر نیز شرکت‌های جدیدی در حال اضافه شدن به این زیست‌بوم هستند. در حال حاضر بیش از ۱۰۰ هسته فناور فعال در حوزه سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی در کشور وجود دارد که هنوز به مرحله شرکت دانش‌بنیان نرسیده‌اند. نمی‌توان حدس زد که چند مورد از آنها به شرکت تبدیل می‌شوند اما مراحل اولیه را طی کرده و دیگر استارت‌آپ نیستند. شاید بالغ بر ۵۰ درصد از آنها به موفقیت برسند و تبدیل به شرکت شوند.