به گزارش پایگاه عدالت خواهان"از واجبات حج و عمره، نماز طواف است، که به باور مشهور قریب به اجماع فقهای امامیه و با استناد به آیه شریفة قرآن، این نماز می‌بایست در کنار مقام ابراهیم(ع)  گزارده شود؛ البته در مورد موضوعیت داشتن مکان فعلی مقام و همچنین موقعیت دقیق مکان نماز (پشت مقام یا طرفین) میان فقها اختلاف است، که پس از بررسی روایات متعدد باب و به مقتضای جمع عرفی بین آنها، مشخص می‌شود مکان فعلی مقام ابراهیم برای نماز طواف موضوعیت داشته و نماز طواف واجب، تنها پشت صخرة مقام صحیح است؛ از احکام مستحدثة مرتبط با مقام نیز این است که در فرض جابجایی مقام از موضع فعلی، با توجه به اطلاق روایات، خود صخرة مقام، موضوعیت داشته و هرجا که انتقال یابد، نماز طواف باید پشت آن اقامه شود.


مقدمه:

      «مَقام» در لغت از ریشه «ق و م» از «قام ـ  یقوم» است (ابن منظور، 1414 ق.، ج 12، ص 498) که در کاربردهای مصدری، اسم زمان و مکان به معانی «مکان ایستادن»، (همان، ص 506)، «زمان ایستادن» (راغب، 1412 ق.، ص 692) و «جای پای شخص ایستاده» (خلیل، 1410 ق.، ج 5،
 ص 232؛ و جوهری، 1414 ق.، ج 6، ص 588) استعمال می شود.

 مقام ابراهیم(ع) اسمی عَلَم و با توجه به دو آیة شریفة:

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

(إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمِینَ  *  فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیم)، (آل عمران ؛ 97ـ96)  و روایات (ازرقی، 1415ق. ، ج2، ص29 ؛ طبرسی، 1372ش. ، ج1، ص383) همان تکه سنگ مقدس در مسجد الحرام است که از یادگارهای ابراهیم خلیل(ع) می باشد (طوسی، بی تا، ج1، ص453) که  امروزه با پوششی از طلا و در محفظه ای شیشه ای، میان گنبدی طلایی رنگ، رو به روی درب کعبة معظمه، به فاصله 5/26 ذراع (حدود سیزده متر) نگهداری می شود.

با توجه به روایات متعدد در منابع شیعه (سلیم بن قیس هلالی، 1405ق. ، ج2، ص675 ؛ کلینی، 1407ق. ، ج4، ص223، ح2 وج8 ، ص58 ، ح21 ؛ شیخ صدوق. ، 1385ش، ج2، ص423،ج1؛  شیخ مفید، 1413ق. ، ج2، ص383) و اهل سنت (فاکهی،1407ق. ، ج1، ص455 ؛ بیهقی، 1405ق. ، ج2، ص63 ؛ ابن حجر عسقلانی، 1379ق. ، ج8 ، ص169) مشخص می شود که مکان این سنگ در زمان حضرت ابراهیم(ع)  در کنار کعبه، بین رکن حجرالاسود
 و درِ آن، در همان جهتی که موضع فعلی مقام ابراهیم است با فاصلة عبور یک بُز (کنایه از فاصله ای کم) قرار داشته است. (فاکهی،14077ق. ، ج1، ص355 ؛ فاسی مکی، 1386ش. ، ج1، ص207) و در زمان جاهلیت به موضع فعلی منتقل شده است. پیامبر(ص) آن را به موضع اصلی برگرداند، (نوری، 1408ق. ، ج9، ص431) اما عمر در جریان سیل ام نهشل و به بهانة ازدحام، آن را به جایگاه فعلی، که همان موضع زمان جاهلیت بوده برمی گرداند (شیخ طوسی، 1407ق. ، (تهذیب) ج5 ، ص454، ح232)؛ امیر مؤمنان، علی(ع) به خاطر پرهیز  از اختلاف امت و قبول نکردن آنان، از بازگرداندن مقام به موضع اصلی اش امتناع ورزید (کلینی، 1407ق. ، ج8 ، ص58 ، ح21) و امام زمان عج پس از ظهور، آن را به جایگاه اصلی اش بر می گرداند. (شیخ مفید،1413ق. ، (ارشاد)، ج2، ص383) به هر حال مقام ابراهیم هم اکنون در جایی است که در زمان حضرات معصومین:  در مرآ و منظر ایشان بوده  و آن ها با آگاهی از مکان اصلی (کنار کعبة معظمه) و جایگاه فعلی اش (در فاصلة سیزده متری کعبه معظمه)، حکم طواف و نماز طواف را ناظر به آن بیان کرده اند.

اقوال فقها به تبع گزارش های رسیده از حضرات معصوم:  از دوران شیخ کلینی
 و شیخ صدوق تا زمان معاصر مختلف است و چون نقش مقام ابراهیم در مکان نماز طواف، با صحت و بطلان آن ارتباط مستقیم دارد، بررسی این فرع فقهی، با واکاوی ادلة طرفین و ارزیابی روایات مطرح شده، از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این مقاله در صدد بحث پیرامون وجوب یا استحباب نماز طواف نیستیم و تنها به این نکته اشاره می کنیم که هرچند برخی نظریة استحباب نماز طواف را به شاذ از اصحاب نسبت داده اند (شیخ طوسی، 1407، ج2، ص327، م138؛ ابن ادریس، ج1، ص576)؛ ولی ظاهراً در مورد اصل وجوب نماز طواف اختلافی نیست و برای نظریة استحباب در میان فقها قائلی یافت نشد (نجفی، ج19، ص300).

هدف ما در این تحقیق این است که در مبحث اول، نقش موضع فعلی مقام ابراهیم در نماز طواف را مشخص کنیم و در مبحث دوم بدانیم به فرض که مقام ابراهیم در مکان نماز طواف دخالت داشته باشد، در صورت جابجایی مقام، از مکان فعلی، آیا این جابجایی بر مکان نماز طواف نیز تأثیر گذار است یا نه؟

مبحث اول: نقش موضع فعلی مقام در نماز طواف

نظریة اول: موضوعیت مقام

برخی از فقها، جایگاه مقام ابراهیم را در مکان اقامه نماز طواف دخیل دانسته و آن را اجماعی می دانند، (ابن زهره، ص97) ولی بعضی این نظریه را اشهر، (شهید اول،1417ق. ، ج1، ص396 ) و عده ای نیز موضوعیت داشتن مقام را به مشهور فقهای شیعه نسبت
می دهند. (علامه حلی،1414ق. ، ج8 ، ص95 ؛ همو، 1412ق. ، ج10، ص326 ؛ موسوی عاملی، ج8 ، ص133 ؛ بحرانی، ج16، ص1344).

تعابیر فقهایی که برای مقام ابراهیم در نماز طواف موضوعیت قائل هستند، مختلف است، که می توان کلمات ایشان را به چهار دسته تقسیم کرد:

الف) عده ای با قبول موضوعیت مقام ابراهیم در صحت نماز طواف، اشاره ای بر این مطلب ندارند که نماز باید خَلف مقام ابراهیم خوانده شود و یا  طرفین آن هم کفایت می کند. تعابیری که ایشان برای تبیین موضوعیت مقام برای نماز طواف به کار برده اند، یا تنها «عند مقام ابراهیم» است؛ (شیخ مفید، المقنعه، ص420 ؛ سید مرتضی، ص109؛ شیخ طوسی، 1375ق. ، ص303 و 304 ؛ همو،1387ق. ، ص139 و 149؛ ابن ابی المجد حلبی، ص132؛ ابن زهره، ص97؛ کیدری، ص167؛ یحیی بن سعید حلی، ص199) و یا «فی مقام ابراهیم» بوده؛ (ابن حمزه، ص172؛ محقق حلی، 1415ق. ، شرایع، ج1، ص243؛ و همو، 1415ق. ، المختصر، ج1، ص93  ؛ علامه حلی، 1412ق. ، ج10، ص326 ؛ همو،1411ق. ، ص78؛ همو،1410ق. ، ج1، ص324؛ همو، 1414ق. ، ج  8 ، ص95 ؛ همو، بی تا، ج  2، ص6) و یا هر دو تعبیر به کار رفته است. (شیخ طوسی،1400ق. ، ص242؛ همو،1387ق. ، ج1، ص360 ؛ سلار، ص110
و 114؛ ابن ادریس، ج1، ص577 ؛ علامه حلی، 1413ق. ، قواعد، ج1، ص4466)

روشن است که تعبیر «عند المقام»، هم با «خلف مقام» و هم با «طرفین مقام» سازگار است؛ اما مشکل در تعبیر «فی المقام» است. هر چند برخی معتقدند باید ظاهر تعبیر «فی المقام» حفظ شده و نماز در صورت امکان بر روی صخره انجام پذیرد، (فاضل هندی، ج5، ص450 ) اما روشن است که این عمل امکان نداشته و این تعبیر در روایات وارد نشده
 و تنها در عبارات فقها ـ  به خاطر وجود اتاقکی در اطراف مقام در زمان های گذشته ـ ، مطرح گشته، که می بایست توجیه شود.

ب)  برخی علاوه بر پذیرش موضوعیت مقام ابراهیم برای نماز طواف، به شرط بودن خلف مقام نیز تصریح کرده اند. از میان قدما می توان به ابن ابی عقیل، ابن جنید (علامة حلی، 1413ق. ، (مختلف)، ج4، ص201)  و قاضی ابن براج (همو، ج1، ص128)اشاره کرد. بیشتر متأخرین این نظریه را پذیرفته اند؛ از آن جمله می توان به محقق اردبیلی، (همو، ج7، ص87 ) محقق بحرانی، (همو، ج16، ص141ـ 138) محقق نراقی (همو، ج12، ص77  و 139) و صاحب جواهر4 (همو، ج19، ص319) اشاره کرد. از میان معاصرین نیز آیات عظام خویی، فاضل لنکرانی، تبریزی4، خامنه ای، سیستانی، شبیری زنجانی و مکارم شیرازی به شرط بودن اقامه نماز طواف در پشت مقام فتوا داده اند و برخی مثل امام خمینی و آیت الله بهجت] پشت مقام بودن را احتیاط واجب می دانند. (پژوهشکده،1392ش. ، ص441، م. 778)

ج) دستة سوم با پذیرش موضوعیت مقام ابراهیم برای نماز طواف، به کفایت طرفین مقام در صحت نماز طواف علاوه بر خلف آن تصریح کرده اند.  آیت الله سبحانی در این باره می نویسد: جایگاه نماز طواف نزد مقام ابراهیم است. بنابراین، پشت مقام و یا دو جانب او مادامی که جلوتر از مقام نباشد از نظر صحت نماز یکسان است. (پژوهشکده،1392ش. ، ص441، م 778). شاید از اینکه شهید اول، (همو، بی تا، ص178) شهید ثانی (همو، 1422ق. ، ص268) و صاحب ریاض (همو، ج7، ص21)  نماز را در کل بقعه و بنای اطراف مقام صحیح دانسته اند، بتوان این نظریه را به آنان نسبت داد.

د)  دستة چهارم از فقها کسانی هستند که میان نماز طواف حج و عمره و نماز طواف نساء فرق گذاشته و تنها در اولی برای مقام ابراهیم  موضوعیت قائل اند.

شیخ صدوق (همو، 1415ق. ، ص287 ؛ همو، 1413ق. ، ج2، ص551  ؛ همو، 1418ق. ، ص248 ـ 247) و پدر ایشان علی بن بابویه (علامه حلی، 1413ق. ، (مختلف)، ج4، ص201) از این دسته به شمار می روند؛ به عبارت دیگر، هرچند شیخ صدوق و پدر بزرگوارشان، در موضوعیت داشتنِ مقام برای نماز طواف، قائل به تفصیل هستند، اما در همان مورد تفصیل به شرطیت خلف مقام تصریح کرده اند.

روشن است که نظر دستة اول با هر یک از نظریات سه گانة بعدی قابل جمع است؛ زیرا به شرطِ بودنِ خلف و یا کفایت داشتن طرفین مقام در صحت نماز طواف تصریح نکرده و به طور مجمل برای مقام ابراهیم در مکان نماز طواف موضوعیت قائل است. پس نمی توان دلیل مستقلی برای آن ذکر کرد، بلکه اصلاً نمی توان آن را نظریة مستقلی در قبال نظریات دیگر دانست. بنابراین، در ادامه، ابتدا فارغ از تبیین ادلة هرکدام از این نظریات و بررسی صحت و سقم آن، تنها به ادلة اصلِ «موضوعیت داشتن مقام برای نماز طواف» اشاره می شود و بعد از آن، ادلة هریک از آرا بررسی خواهد شد.

ادله اصل موضوعیت:

دلیل اول: آیة شریفة (وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّى) (بقره : 125)

از یک سو می دانیم قطعاً نماز دیگری غیر از نماز طواف در کنار مقام ابراهیم واجب نیست (ابن ادریس، ج1، ص577 ؛ مؤمن سبزواری، 1421ق. ، ص66 ؛ علامة حلی، 1414ق. ، ج8 ، ص94) و از سوی دیگر پیامبرخدا(ص) وقتی نماز طواف را در کنار مقام ابراهیم اقامه کرد، آیة (وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ...) را تلاوت کرد (طبرسی، ج1، ص383 ؛ جرجانی، ج1، ص377) بلکه برخی معتقدند آیه در همین زمان نازل شده است. (ابن حجر عسقلانی، ج1، ص69 ؛ کردی مکی، ج3، ص349 ؛ ابن جبیر، ص55 ؛ ابن بطوطه، ج1، ص374).

بنابراین مشخص می شود مقام ابراهیم در نماز طواف موضوعیت دارد. (نجفی،
ج19، ص316 ؛ شاهرودی، ج4، ص3188)

اشکال:

آیة شریفه بر موضوعیت داشتن مقام ابراهیم در مکان نماز طواف صراحت ندارد؛ زیرا اگر «مِن» به معنای «فی» و یا تبعیضیه باشد ـ که ظاهر هم همین است ـ لازمه اش این است که مقصود از «مقام»، مسجد یا حرم باشد؛ زیرا نماز بر روی صخره و یا قسمتی از آن ممکن نیست.

بنابراین، یا مراد نزدیک صخرة مقام است، که بر کل مسجد نزدیک مقام اطلاق می شود و یا الاقرب فالاقرب مراد است، که باید اقرب به موضع مقام در زمان نزول آیه؛ یعنی موضع زمان پیامبرخدا(ص) و زمان قیام حضرت حجت(ع) در نظر گرفته شود، که در این صورت باید نزدیک درِ کعبه نماز را به جا آورد و یا با جا به جا شدن مقام، مکان نماز طواف نیز تغییر کند، که هیچ کس به آن ملتزم نمی شود. بنابراین، از این آیة شریفه نمی توان مطلبی را استفاده کرد. (فاضل هندی، ج5 ، ص446).

پاسخ:

درست است که آیة شریفه صراحت در مدعای ما ندارد، ولی با توجه به روایات مفسره و استدلال ائمه: به این آیه، (کلینی، ج4، ص425، ح1 ؛ شیخ طوسی،1407ق. ، ج5، ص137، ح123 و ص138، ح126) در ظهور این آیه در موضوعیت داشتن مقام در مکان نماز طواف، تردیدی وجود ندارد. علاوه بر این، در صورتی که ما نمی توانیم آیه را بر معنای حقیقی آن حمل کنیم، ناچاریم آن را بر نزدیک ترین معنای مجازی حمل نماییم.

افزون بر اینها، اینکه می گویید: «لازمه اش این است که با جا به جا شدن مقام، مکان نماز طواف نیز تغییر کند و هیچ کس به آن ملتزم نمی شود» نیز ادعایی بی دلیل است؛ زیرا عدم التزام فقها به آن، به خاطر عدم طرح این مسأله است. (نجفی، ج19، ص317) و همانطور که در مبحث بعد خواهیم گفت، بسیاری این لازمه را پذیرفته اند. بنابراین، آیه برای خود مقام موضوعیت قائل است و طبق این آیه باید نماز را نزدیک مقام ـ هرجا که باشد ـ به جا آورد.

دلیل دوم: روایات مستفیض

برای اثبات اصل موضوعیت داشتن مقام ابراهیم، روایات فراوانی وارد شده، که ما در اینجا تنها به نقل سه حدیث صحیح بسنده می کنیم:

روایت اول: صحیح ابن ابی محمود:

 «ابراهیم بن ابی محمود  گوید: به امام رضا(ع) گفتم: دو رکعت نماز طواف واجب پشت مقام را در موضع فعلی مقام به جا آورم یا در موضع زمان پیامبر(ص) ؟ حضرت فرمود: موضع فعلی مقام ابراهیم.»[1] (کلینی، ج4، ص423 ؛ شیخ طوسی، 1407ق. ، ج5 ، ص137 ؛ حر عاملی، ج  133، ص423 ، ح11).

روایت دوم: صحیح صفوان و معاویة بن عمار:

«امام صادق(ع) فرمود: وقتی طوافت پایان پذیرفت، نزد مقام ابراهیم بیا و دو رکعت نماز بخوان و مقام را در اَمام (روبه روی) خود قرار ده.»[2](کلینی، ج4، ص423 ؛
و حرّ عاملی، ج13، ص424، ح33).

روایت سوم: صحیح حلبی:

«امام صادق(ع) فرمود: مناسک حج قِران همانند مناسک حج اِفراد است و جز در همراهی هَدی (قربانی) فضیلتش از آن بیشتر نیست و بر او واجب است که پیرامون کعبه طواف کند و دو رکعت نماز پشت مقام به جا آورد.»[3] (شیخ طوسی،1407ق. ، ج5 ، ص42 ؛ و حر عاملی، ج111، ص218 ، ح66).

مضمون این احادیث این است که مقام ابراهیم و موضع فعلی آن، به طور اجمالی در مکان نماز طواف موضوعیت دارد.

ادله نظریات دیگر:

1. ادلة نظریة کفایت طرفین

دلیل اول: آیة شریفة (وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّى) (بقره : 125)

در توضیح معنای آیة شریفه باید به این نکته توجه داشت که بین «اتخذوا مقام ابراهیم مصلّی» و (إتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّى) تفاوت وجود دارد. هرچند در استعمالات عرب «مِن» به معنای «تبعیض»، «ابتدائیت»، «فی» و «عِند» استعمال شده است، اما برای تعیین یکی از این معانی، باید به استعمالات قرآنی (نحل: 68 ؛ اعراف: 74 ؛ نساء : 118؛ نحل: 67)  مراجعه کنیم.

در تمامی آیات شریفه، امر عامی وجود دارد که قسمتی از آن برای غرضی اتخاذ شده است. پس در همة موارد «مِن» تنها برای تبعیض است و احتمال دیگری متصور نیست. بنابراین، نمی توان «مِن» در آیة مورد بحث را استعمال شده در معنای دیگری دانست؛ چراکه تنها استعمال قرآنی «مِن» در تبعیض است و اصلاً مادة «اتّخذ» با «فی» و یا «عند» استعمال نمی شود. پس نباید در معنای «مِن» تصرف کنیم، بلکه باید در لفظ «مقام» تصرف کرده و آن را به محیط اطراف صخره اطلاق کنیم. بنابراین، در آیة مورد بحث ما نیز از آنجا که نمی توان قسمتی از صخرة مقام را به عنوان جایگاه نماز اتخاذ کرد، خداوند به ما دستور داده تا قسمتی از مجاور و محدودة نزدیک به آن را به عنوان جایگاه نماز اتخاذ کنیم.

 اطلاق آیه شامل خلف (پشت) مقام و طرفین مقام می شود و اختصاص به خلف آن ندارد. بنابراین، آیة شریفه بدون استناد به روایات مفسره اطلاق دارد (سبحانی، ج4، ص217ـ 214). در برخی از روایات تفسیر کنندة آیه (کلینی، ج4، ص425 ؛ شیخ طوسی، 1407ق. ، ج5، ص139 ؛ همو، 1390ق. ، ج 2، ص235 ؛ طبرسی، ج1، ص383 ؛ حر عاملی، ج13، ص431، ح16 و ص432، ح19) نیز اشاره ای به خلف مقام نشده است و با استناد به آیة شریفه، به صورت اطلاق با واژة «عند المقام»، مکان نماز طواف را بیان می کنند. پس آیة شریفه و روایات تفسیر کننده اطلاق دارند و اثبات می کنند که نماز طواف در طرفین مقام نیز صحیح است.

دلیل دوم: روایات غیر مُفسِّره

در برخی احادیث دیگر (شیخ صدوق. ،1362ش. ، ج2، ص606 ؛ حر عاملی، ج11، ص233، ح29)بدون استناد به آیة شریفه، تنها با واژة «عند المقام»، مکان نماز طواف بیان شده که روشن است این واژه اطلاق داشته و شامل خلف مقام و طرفین آن نیز می شود. بنابراین روایات، اقامه نماز طواف در کنار و نزد مقام ابراهیم نیز کافی است، و نسبت به خلف
 و پشت مقام اطلاق دارد.

2. ادلة نظریة خلف مقام

دلیل اول: روایات تفسیر کنندة آیه (وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّى)

با توجه به این روایات، مشخص می شود ائمه: با استناد به آیة مذکور، تنها خلف مقام را در صحت نماز شرط می دانند:

«راوی  گوید: امام صادق(ع) فرمود: همه باید دو رکعت نماز طواف واجب را پشت مقام به جا آورند؛ چرا که خداوند متعال می فرماید: «از مقام ابراهیم، عبادتگاهى براى خود انتخاب کنید»؛ پس اگر در غیر از این موضع به جا آوردی باید آن را اعاده کنی.»[4] (شیخ طوسی،14077ق. ، ج 5، ص137؛ حر عاملی، ج13، ص425، ح11).

 «ابو عبد الله ابزاری گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم: وظیفه کسی که فراموش کرده و نماز طواف را در حِجر (اسماعیل) به جا آورده، چیست؟ حضرت فرمود: باید آن را پشت مقام ابراهیم اعاده کند؛ زیرا خداوند متعال می فرماید: «از مقام ابراهیم، عبادتگاهى براى خود انتخاب کنید»؛ مقصود خداوند متعال از این آیه دو رکعت نماز طواف واجب است.»[5] (شیخ طوسی،1407ق. ، ج5، ص138؛ حر عاملی، ج13، ص425، ح22).

مطابق این روایات، که در مقام تفسیر آیة شریفه هستند، نماز طواف تنها در خلف مقام صحیح است.

دلیل دوم: روایات تشریع کنندة نماز طواف در خلف مقام

«ابراهیم بن ابو محمود  گوید: به امام رضا(ع) گفتم: دو رکعت نماز طواف واجب پشت مقام را در موضع فعلی مقام به جا آورم یا در موضع زمان حضرت رسول(ص) ؟ حضرت فرمود: موضع فعلی مقام ابراهیم.»[6] (کلینی، ج4، ص423 ؛ شیخ طوسی،1407ق. ، ج5 ، ص1377 ؛ حر عاملی، ج13، ص423، ح11).

«امام صادق(ع) فرمود: وقتی طوافت پایان پذیرفت، نزد مقام ابراهیم بیا و دو رکعت نماز بخوان و مقام را اَمام (روبه روی) خود قرار بده.»[7](کلینی، ج4، ص423 ؛
حر عاملی، ج13، ص424 ، ح33).

و نیز حلبی به نقل از امام صادق(ع)  آورده است که فرمودند: «مناسک حج قِران همانند مناسک حج اِفراد است و جز در همراهی هَدی (قربانی) فضیلتش از آن بیشتر نیست و بر او واجب است که پیرامون کعبه طواف کند و دو رکعت نماز پشت مقام به جا آورد.»[8] (شیخ طوسی،1407ق. ، ج5، ص42 ؛ حر عاملی، ج11، ص218، ح66).

در این روایات، به شرطیت اقامة نماز طواف در پشت مقام ابراهیم تصریح شده است.

3. ادله نظریه تفصیل

دلیل اول: روایت فقه الرضا(ع)

به فرمودة برخی، تنها دلیل روایی که می توان برای این نظریه مطرح کرد، روایت موجود در فقه الرضاست. (فاضل هندی، ج5، ص447) البته از آنجا که دأب قدمایی مانند شیخ صدوق و پدرش برای طرح فتوا، عین عبارات روایات بوده و این دو بزرگوار این نظریه را مطرح کرده اند، می توان فتاوای آنان را نیز روایت مرسله دانست؛ «و إن تهیأ لک أن تُصلّی صلاتک  کلها عند الحطیم فافعل فإنه أفضل بقعة على وجه الأرض و الحطیم ما بین الباب و الحجر الأسود
و هو الموضع الذی فیه تاب الله على آدم(ع) و بعده الصلاة فی الحجر أفضل و بعده ما بین الرکن العراقی و الباب و هو الموضع الذی کان فیه المقام فی عهد إبراهیم(ع) إلى عهد رسول الله(ص)
 و بعده خلف المقام الذی هو الساعة و ما قرب من البیت فهو أفضل إلا أنه لا یجوز أن تصلی رکعتی طواف الحج و العمرة إلا خلف المقام حیث هو الساعة»  (منسوب به امام رضا، ص223).

بررسی سند روایت:

این روایت در کتاب فقه الرضا آمده و از آنجاکه آن کتاب در زمان مرحوم مجلسی ظاهر شده و ایشان هیچ سند و طریقی برای آن ذکر نکرده است، بنابراین، به فرض هم که کتاب فقه الرضا نوشتة حضرت امام رضا(ع) باشد ـ که با توجه به قراین فراوان این فرض صحیح نیست ـ باز هم ثابت نمی شود که این کتاب همان کتاب اصلی باشد؛ زیرا نه سند معتبری دارد و نه به طور متواتر و مشهور به دست ما رسیده است. (خویی، بی تا، ج1، ص16؛ استادی، ص87)

 افزون بر این، در اصلِ نویسنده که امام رضا(ع) است یا یکی از فقها، اختلاف است. با توجه به قراین متعدد می توان اثبات کرد قطعاً کتاب از امام(ع) نیست. بنابراین، با استناد به این روایت، که روایت بودن آن نیز محل کلام است، نمی توان نظریة تفصیل بین نماز طواف حج و عمره با نماز طواف نساء در موضوعیت داشتن مقام ابراهیم در مکان نماز طواف را اثبات کرد.

بررسی دلالت روایت:

از این روایت استفاده می شودکه مکان نمازِ طوافِ حج و عمره، پشت مقام ابراهیم
و مکان نماز طواف نساء، در هر نقطه ای از مسجد الحرام است (بحرانی، ج16، ص1377).

اشکال:

اعراض مشهور فقها از این روایت ـ حتی در صورت صحیح بودن آن ـ  موجب  گردیده است که کسی نتواند روایات مستفیض دیگر را با این روایت مقید نماید (نجفی، ج19، ص316) بنابراین، این نظریه با این دلیل قابل دفاع نخواهد بود.

دلیل دوم: انصراف ادله از نماز طواف نساء

ظاهر روایاتی که بر وجوب به جا آوردن نماز طواف در کنار مقام ابراهیم دلالت دارند، این است که در مقام بیان حکم نماز طواف حج و عمره هستند و از طواف نساء و نماز آن انصراف دارند. شاید به همین خاطرکه اطلاق این روایات شامل نماز طواف نساء
 نمی شود، شیخ صدوق و پدرش قدر متیقن روایات را اخذ کرده و تنها در مورد نماز طواف نساء برای مقام ابراهیم موضوعیت قائل هستند.

اشکال:

برخی از روایات باب، ظهور در این دارند که باید مطلق نماز طواف فریضه را در کنار مقام به جا آورد و تنها نماز طواف مستحب است که مقام ابراهیم در مکان آن موضوعیت ندارد. بنابراین، نمی توان ادعا کرد که روایات باب، از نماز طواف نساء انصراف دارند؛ زیرا در فریضه و واجب بودن نماز طواف نساء تردیدی نیست (صافی، ج4، ص70).

در این روایات دقت کنید:

«شایسته نیست نماز طواف واجب را به جا آوری، مگر در کنار مقام ابراهیم؛ اما نماز طواف مستحب را در هر نقطه ای از مسجد می توانی اقامه کنی.»[9] (کلینی، ج4، ص424 ؛ حر عاملی، ج13، ص426، ح11).

«عبید بن زراره  گوید، از امام صادق(ع) پرسیدم: کسی که طواف فریضه را به جا آورده و دو رکعت نماز آن را فراموش کرده و سپس طواف نساء را به جا آورده
 و نماز آن را نیز فراموش کرده و هنوز که در ابطح (منطقه ای از مکه) است به یاد آورده وظیفه اش چیست؟ آیا آن چهار رکعت را به جا آورد؟ حضرت فرمود: باید برگردد و در کنار مقام چهار رکعت به جا آورد.»[10] (شیخ طوسی،1407ق. ، ج5 ، ص138 ؛ همو،1390ق. ، ج2، ص2344 ؛ حر عاملی، ج13، ص428، ح66).

جمع بندی ادلة خلف مقام یا کفایت طرفین

قائلین به نظریة کفایت طرفین، در جمع بین ادله و روایات معتقدند: دو دسته از روایات در مقام نفی تقدم بر مقام ابراهیم هستند؛ یعنی روایات «خلف المقام» می خواهند بگویند: نباید نماز طواف را در جایی به جا آورد که پشت به مقام باشد. شاید سرّ اصرار بر این مطلب این باشد که در زمان صدور این روایات بین شیعیان مشهور شده بود از آنجا که جای اصلی مقام چسبیده به کعبه بوده، می توان نماز طواف را نزدیک جای اصلی اقامه کرد، که در نتیجه نمازگزار پشت به مقام خواهد بود. به همین خاطر ائمه: برای ردّ این تفکر در روایات خود بر خلف مقام بودن نماز طواف تأکید کرده اند.

شاهد این ادعا روایات صحیحة ابن ابی محمود (کلینی، ج4، ص423؛ شیخ طوسی،1407ق. ، ج5، ص137؛ حر عاملی، ج  13، ص423 ، ح1) و مضمرة محمد بن مسلم (کلینی ، ج4، ص413 ؛ شیخ طوسی،1407ق. ، ج5، ص108؛ حر عاملی، ج 13، ص350، ح1) است. تعابیر «حیث هو الساعة» و «فکان الحد موضع المقام الیوم» در این دو روایت برای دفع همین توهم وارد شده است.

بنابراین، خلف مقام بودن در مقابل طرفین مقام موضوعیت ندارد و موضوعیت خلف در قبال اَمام (روبروی) مقام و جلوتر از آن است و اقامه نماز طواف در دو طرف مقام هم صحیح است؛ زیرا جلوتر از مقام نیست (سبحانی، ج4، ص224 ـ223  ).

اشکال:

با وجود جمع عرفی (اطلاق و تقیید)، نوبت به این جمع تبرّعی نمی رسد. از لحاظ قواعد اصولی در تعارض بدوی روایات، وقتی برخی از احادیث، نزد و کنارِ مقام ابراهیم را برای نماز طواف کافی دانسته و نسبت به خلف آن اطلاق دارند و بعضی دیگر، تنها خلف مقام را مکان نماز طواف می دانند، مطلق بر مقید حمل می شود؛ یعنی روایاتی که مطلقِ نزد و کنار را مطرح کرده اند، به خلف تقیید خورده و در نتیجه مکان نماز طواف تنها خلف مقام خواهد بود.

 رویاتی هم که به عنوان شاهد مطرح شد، مفید نیست؛ زیرا در خود همین روایات اصل شرطیت خلف مقام در نماز طواف توسط راوی مسلّم گرفته شده و امام(ع) در مقام دفع این توهم است که ملاک، موضع فعلیِ مقام است، نه موضع اصلی آن. پس تنافی این روایات با حمل عرفی مطلق بر مقید، جمع می شود و خلفِ مقام موضع نماز طواف خواهد بود. حتی می توان گفت: روایات «عند المقام» برای بیان شرطیت قرب و نزدیکی نمازگزار به مقام ابراهیم بیان شده است و گویا اصلاً در مقام بیان کفایت طرفین نیست.

نظریه دوم: عدم موضوعیت مقام

شیخ طوسی معتقد است، لازم نیست نماز طواف کنار مقام ابراهیم به جا آورده شود و نزد مقام بودن نماز طواف مستحب است؛ حتی ایشان ادعا کرده که در مورد مجزی بودن نماز طواف در غیر این موضع، اختلافی بین فقها وجود ندارد. (شیخ طوسی،1407ق. ، خلاف، ج2، ص327، م139) ابوالصلاح حلبی نیز در یکی از دو قولش و در بحث صلاة نماز طواف را در کل مسجدالحرام صحیح می داند (حلبی، ص157). البته ایشان در بحث حج، مکان نماز طواف را پشت مقام ابراهیم می داند (حلبی، ص211). از میان معاصرین نیز آیت الله نوری همدانی نماز طواف را در هر نقطه ای از مسجد الحرام مجزی می داند. مرحوم آیت الله گلپایگانی هم به احتیاط واجب نماز طواف را نزد مقام می داند (پژوهشکده، 1392ش، ص441 ـ440، م 778).

ادله قائلین به این نظریه

دلیل اول: ادعای نفی خلاف

شیخ طوسی= در مورد صحت نماز طواف در غیر مقام ابراهیم، ادعای «لا خلاف» کرده است (شیخ طوسی،1407ق. ، (خلاف)، ج2، ص327، م 139).

اشکال:

برخی همچون ابن ابی عقیل، (علامه حلی،1413ق. ، ج4، ص201) ابن جنید، (علامه حلی،1413ق. ، ج4، ص201) شیخ صدوق. ، (همو، 1415ق. ، ص287؛ همو،1413ق. ، ج2، ص551 ؛ همو، 1418ق. ، ص248ـ 247) شیخ مفید (همو، 1413ق. ، (المقنعه)، ص420) و سید مرتضی4 (همو، ص109) از جمله کسانی هستند که به موضوعیت مقام ابراهیم برای مکان نماز طواف تصریح نموده اند. بنابراین، نمی توان ادعای «لاخلاف» را پذیرفت (نجفی، ج19، ص317  ).

دلیل دوم:روایات

روایت اول:

«شایسته نیست دو رکعت نماز طواف واجب را به جا آوری، مگر در کنار مقام ابراهیم؛ اما نماز طواف مستحب را در هر نقطه ای از مسجد می توانی اقامه کنی.»[11] (وسائل الشیعه، ج13، ص426، ح11)

تقریب استدلال:

واژة «لاینبغی» ظهور در کراهت دارد. بنابراین، معنای روایت چنین است که خواندن نماز طواف واجب در غیر موضع مقام کراهت دارد و کراهت هم با جواز قابل جمع است؛ پس اقامة نماز طواف در هر جای مسجد جایز است.

اشکال:

علاوه بر ضعف سند به خاطر مرسله بودن، با توجه به رویات اهل بیت: و فتاوای فقها، «لاینبغی» ظهور در حرمت دارد، مگر آنکه قرینه ای موجود باشد (نجفی، ج19، ص317 ).

روایت دوم:

«از امام صادق(ع) نقل شده که فرمودند: پدرم می گفت: اگر کسی هفت بار پیرامون این خانه طواف کند و دو رکعت نماز آن را در هر جای مسجد بخواند، خداوند برای او شش هزار حسنه می نویسد...»[12] (حر عاملی، ج13، ص426، ح22).

روایت سوم:

«راوی  گوید: دیدم امام صادق(ع) کعبه را طواف کرد و دو رکعت نماز میان درِ خانه
و حجرالأسود خواند. گفتم:  ندیدم کسی از اهل بیت در اینجا نماز بگزارد! فرمودند: اینجا همان مکانی است که توبة آدم(ع) پذیرفته شد.»[13](حر عاملی، ج13، ص426، ح33).

روایت چهارم:

«از امام موسی کاظم(ع) دربارة مردی که بعد از (نماز) صبح طواف می کند و دو رکعت آن را خارج مسجد می خواند، سؤال کردم، حضرت فرمودند: باید در مکه بخواند و قبل از خواندن آن از شهر خارج نشود؛ مگر آنکه فراموش کند. پس هر وقت به مسجد برگشت، آن دو رکعت را (دوباره) بخواند.»[14] (حر عاملی، ج13، ص427، ح44)

تقریب استدلال به این سه روایت

در روایت دوم و چهارم، امام(ع) نماز طواف را در هر نقطه ای از مسجد مشروع می داند و در روایت سوم خود عملاً نشان می دهدکه می توان نماز طواف را در غیر از موضع مقام ابراهیم خواند. پس این روایات بر عدم موضوعیت مقام ابراهیم برای مکان طواف دلالت دارند.

اشکال:

با نگاهی به روایت دوم و سوم، به راحتی می توان فهمیدکه در خصوص طواف مستحب است، همانطور که صاحب وسایل نیز این روایات را در باب طواف مستحب نقل کرده است. علاوه بر اینکه روایت اخیر، که اقامه نماز را در خارج از مسجد و در کل شهر مکه نیز جایز شمرده، معرض عنه اصحاب بوده و قابل استناد نیست. (نجفی، ج19، ص320)

البته اگر دلالت این روایات برای طواف واجب پذیرفته شود، اطلاق داشته و در نتیجه نماز در هرنقطه ای از مسجد جایز خواهد بود؛ اما با توجه به اشکال مطرح شده نمی توان چنین اطلاقی را پذیرفت.

پی نوشت:

[1].  «عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا(ع) أُصَلِّی رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَةِ خَلْفَ الْمَقَامِ حَیْثُ هُوَ السَّاعَةَ أَوْ حَیْثُ کَانَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ الله(ص)  قَالَ حَیْثُ هُوَ السَّاعَةَ».

[2].  «عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى وَ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ الله(ع) إِذَا فَرَغْتَ مِنْ طَوَافِکَ فَائْتِ مَقَامَ إِبْرَاهِیمَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اجْعَلْهُ إِمَاماً ... الْحَدِیثَ».

[3].  «عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (ع) قَالَ: إِنَّمَا نُسُکُ الَّذِی یَقْرُنُ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ مِثْلُ نُسُکِ الْمُفْرِدِ لَیْسَ بِأَفْضَلَ مِنْهُ إِلَّا بِسِیَاقِ الْهَدْیِ وَ عَلَیْهِ طَوَافٌ بِالْبَیْتِ وَ صَلَاةُ رَکْعَتَیْنِ خَلْفَ الْمَقَامِ ... الْحَدِیثَ».

[4].  «عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ الله(ع) فِی حَدِیثٍ قَالَ: لَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یُصَلِّیَ رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَةِ إِلَّا خَلْفَ الْمَقَامِ لِقَوْلِ الله ـ عَزَّ وَ جَلَ ـ {وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّى} فَإِنْ صَلَّیْتَهَا فِی غَیْرِهِ فَعَلَیْکَ إِعَادَةُ الصَّلَاةِ».

[5].  «عَنْ أَبِی عَبْدِ الله الْأَبْزَارِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهَ(ع)  عَنْ رَجُلٍ نَسِیَ فَصَلَّى رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَةِ فِی الْحِجْرِ قَالَ یُعِیدُهُمَا خَلْفَ الْمَقَامِ لِأَنَّ الله تَعَالَى یَقُولُ: {وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّى} عَنَى بِذَلِکَ رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَةِ».

[6].  «عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا(ع)   أُصَلِّی رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَةِ خَلْفَ الْمَقَامِ حَیْثُ هُوَ السَّاعَةَ أَوْ حَیْثُ کَانَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللهَ(ص) قَالَ حَیْثُ هُوَ السَّاعَةَ».

[7].  «عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى وَ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ الله(ع) إِذَا فَرَغْتَ مِنْ طَوَافِکَ فَائْتِ مَقَامَ إِبْرَاهِیمَ فَصَلِّ رَکْعَتَیْنِ وَ اجْعَلْهُ إِمَاماً ... الْحَدِیثَ».

[8].  «عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ الله(ع) قَالَ: إِنَّمَا نُسُکُ الَّذِی یَقْرُنُ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ مِثْلُ نُسُکِ الْمُفْرِدِ لَیْسَ بِأَفْضَلَ مِنْهُ إِلَّا بِسِیَاقِ الْهَدْیِ وَ عَلَیْهِ طَوَافٌ بِالْبَیْتِ وَ صَلَاةُ رَکْعَتَیْنِ خَلْفَ الْمَقَامِ ... الْحَدِیثَ».

[9].  «عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا٨ قَالَ: لَا یَنْبَغِی أَنْ تُصَلِّیَ رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَةِ إِلَّا عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ وَ أَمَّا التَّطَوُّعُ فَحَیْثُ شِئْتَ مِنَ الْمَسْجِدِ».

[10].  «عَنْ عُبَیْدِ بْن زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ الله(ع) عَنْ رَجُلٍ طَافَ طَوَافَ الْفَرِیضَةِ وَ لَمْ یُصَلِّ الرَّکْعَتَیْنِ حَتَّى طَافَ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ ثُمَّ طَافَ طَوَافَ النِّسَاء وَ لَمْ یُصَلِّ الرَّکْعَتَیْن  حَتَّى ذَکَرَ وَ هُوَ بِالْأَبْطَحِ أیُصَلِّی أَرْبَعاً قَالَ یَرْجِعُ فَیُصَلِّی عِنْدَ الْمَقَامِ أَرْبَعاً».

[11].  «عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا٨ قَالَ: لَا یَنْبَغِی أَنْ تُصَلِّیَ رَکْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَةِ إِلَّا عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ وَ أَمَّا التَّطَوُّعُ فَحَیْثُ شِئْتَ مِنَ الْمَسْجِدِ».

[12].  «عَنْ أَبِی عَبْدِ الله(ع) قَالَ کَانَ أَبِی یَقُولُ مَنْ طَافَ بِهَذَا الْبَیْتِ أُسْبُوعاً وَ صَلَّى رَکْعَتَیْنِ فِی أَیِّ جَوَانِبِ الْمَسْجِدِ شَاءَ کَتَبَ اللهُ لَهُ سِتَّةَ آلَافِ حَسَنَةٍ الْحَدِیثَ».

[13].  «قَالَ: رَأَیْتُ أَبَا عَبْدِاللهِ(ع) طَافَ بِالْبَیْتِ ثُمَّ صَلَّى فِیمَا بَیْنَ الْبَابِ وَالْحَجَر الْأَسْوَدِ رَکْعَتَیْنِ فَقُلْتُ لَهُ مَا رَأَیْتُ أَحَداً مِنْکُمْ صَلَّى فِی هَذَا الْمَوْضِعِ فَقَالَ هَذَا الْمَکَانُ الَّذِی تِیبَ عَلَى آدَمَ فِیهِ».

[14].  «عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَطُوفُ بَعْدَ الْفَجْرِ فَیُصَلِّی الرَّکْعَتَیْنِ خَارِجاً مِنَ الْمَسْجِدِ قَالَ یُصَلِّی بِمَکَّةَ لَا یَخْرُجُ مِنْهَا إِلَّا أَنْ یَنْسَى فَیُصَلِّی إِذَا رَجَعَ فِی الْمَسْجِدِ أَیَّ سَاعَةٍ أَحَبَّ رَکْعَتَیْ ذَلِکَ الطَّوَافِ».

مراجع

فهرست منابع

*  قرآن کریم

1.  ابن ابى المجد حلبى، إشارة السبق إلى معرفة الحق. ، على بن حسن، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 14144ق.

2.  ابن ادریس، حلی، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،  قم، 1410ق.  

3.  ابن براج، طرابلسى، عبد العزیز بن نحریر، المهذّب، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1406ق.

4. ابن بطوطه، محمد بن عبد الله اللواتى الطنجى، رحلة ابن بطوطة، اکادیمیة المملکة المغربیة   ، رباط، 1417ق.

5 . ابن جبیر، ابوالحسن، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، دار و مکتبة الهلال، بیروت، بی تا.

6 . ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، دارالمعرفة، بیروت، 1379ق.

7. ابن حمزه، طوسی، محمد بن علی بن حمزه، الوسیلة الی نیل الفضیلة، کتابخانه
آیت الله مرعشی نجفی، قم، 14088ق.

8. ابن زهره، حلبی، حمزة بن علی، غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، مؤسسة الامام الصادق ع، قم، 1418ق.

9. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دارالفکر، بیروت، 1414ق.

10. ابوالحسن مشکینی، حواشی   المشکینی، انتشارات لقمان، بی جا، 1413 ق.

11. ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، مکتبة الامام امیر المومنین(ع) ، اصفهان، 1403ق.

12. آخوند خراسانی، کفایت الاحکام، محمد کاظم بن حسین، مؤسسة آل البیت: ، قم، 14.9ق.

13. ازرقی، ابو الولید محمد بن عبد الله بن احمد،  اخبار مکة و ما جاء فیها من الاثار، مکتبة الثقافة، مکه مکرمه، 1415ق.

14. استادی، رضا، الرسائل الأربعة عشرة، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1415ق.

15. امام خمینی، سید روح الله، مناهج الوصول، مؤسسه تنظیم و نشر امام خمینی، تهران، 1415ق. ایروانی.

16. ایروانی، علی، نهایةالنهایة، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1370ش.

17. بحرانى، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1405ق.

18. بیهقی، ابو بکر احمد بن الحسین، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1405ق.

19. پژوهشکده حج و زیارت، میقات الحج، نشر مشعر، تهران، بی تا.

20. پژوهشکده حج و زیارت، مناسک حج محشی، ویرایش جدید، مشعر،1392ش.

21. جوهری، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، عالم الکتاب، بیروت، 1414ق.

22. حر عاملى، وسائل الشیعة، موسسه آل البیت: ، قم، 1409ق.

23. حسینى جرجانى، سید امیر ابوالفتوح، آیات الاحکام، انتشارات نوید، تهران، 1404 ق.

24. حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، مؤسسة آل البیت(ع) ، قم، 1413 ق.

25. خلیل بن احمد، فراهیدی، کتاب العین، نشر هجرت، قم، 1410ق.

26. خویی، سید ابوالقاسم موسوی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، بی جا، بی نا، بی تا. (نرم افزار فقه اهل بیت: 2)

27. خویی، سید ابوالقاسم موسوی، دراسات فی علم الاصول، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع) ، قم، 1419ق.

28. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفرادت الفاظ القرآن، دارالعلم ـ الدار الشامیه، لبنان، سوریه، 1412ق.

29. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407 ق.

30. سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعة الإسلامیه الغراء، موسسه امام صادق(ع) ، قم، 1424ق.

31. سلاّر دیلمى، حمزة بن عبد العزیز،  المراسم العلویة و الأحکام النبویة فی الفقه الإمامی، منشورات الحرمین، قم، 1404ق.

32. سلیم بن قیس هلالی، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، نشر الهادی، قم، 1405 ق.

33. سید مرتضى، على بن حسین موسوى، جمل العلم و العمل، مطبعة الآداب، النجف الاشرف، 1387ق  .

34. شاهرودی، سید محمود بن علی حسینی، کتاب الحج، موسسه انصاریان، قم،  1402ق.

35. شهید اول، محمد بن مکى، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417ق.

36. شهید اول، محمد بن مکى، رسائل الشهید الأول، بی نا، بی جا، بی تا. (نرم افزار فقه اهل بیت: 2)

37. شهید ثانى، زین الدین بن على ، حاشیة شرائع الإسلام، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم، 1422ق.

38. شهیدثانى، زین الدین بن علی، مسالک الافهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، مؤسسة المعارف الاسلامیه، قم، 1413ق.

39. شیخ صدوق. ، محمّد بن على بن بابویه، الخصال، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1362ش.

40. شیخ صدوق. ، محمّدبن على بن بابویه، المقنع، مؤسسه امام هادى(ع) ، قم، 1415ق.

41. شیخ صدوق. ، محمّد بن على بن بابویه، الهدایة فی الأصول و الفروع، مؤسسه امام هادى(ع) ، قم، 1418ق.

42. شیخ صدوق. ، محمّد بن على بن بابویه ، علل الشرائع، کتابفروشی داوری، قم، 1385ش.

43. شیخ صدوق. ، محمّد بن على بن بابویه ، کتاب من لایحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامی، دوم، 1413ق.

44. شیخ طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، دار الکتاب العربی، بیروت،1400ق.

45. شیخ طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیه قم ، قم، 1407 ق .

46. شیخ طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن، عدة الاصول، چاپخانه ستاره،  قم، 1417 ق.

47. شیخ طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، الاقتصاد الهادی إلى طریق الرشاد، انتشارات کتابخانه جامع چهل ستون، تهران، 1375ق.

48. شیخ طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن ، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربى، بیروت، بی تا.

49. شیخ طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن ، الجمل و العقود فی العبادات، نشر دانشگاه فردوسى مشهد، 1387ق.

50. شیخ طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407ق.

51. شیخ طوسی، ابو جعفر، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، دارالکتب الإسلامیه، تهران،1390ق.

52. شیخ عبدالکریم حائری، درر الفوائد، چاپخانه مهر، قم، بی تا.

53. شیخ مفید، محمد بن نعمان، المقنعة، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم، 1413ق.

54. شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، اول، قم، 1413ق.

55. صاحب ریاض، سید على بن محمد بن ابى معاذ، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام، مؤسسه آل البیت: ،  قم، 1418ق.

56. صافی گلپایگانى، لطف الله، فقه الحج، مؤسسه حضرت معصومه3 ، قم، 1423ق.

57. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ناصر خسرو، تهران، 1372ش.

58. طبرى، ابو جعفر، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دار المعرفه، بیروت، 1412ق.

59. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، تبصرة المتعلمین، نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، اول، 1411ق.

60. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، تحریر الأحکام على مذهب الإمامیة، مؤسسه آل البیت: ، مشهد، بی تا.

61. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، تذکره الفقهاء، موسسه آل البیت: ، مشهد، 1414ق.

62. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1413ق.

63. علامه حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مجمع البحوث الإسلامیه، مشهد، 1412ق.

64. فاسی مکی، تقی الدین، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، نشر مشعر، تهران، 1386ش.

65. فاضل لنکرانی، محمد، موحدی، سیری کامل در اصول فقه، نشر فیضیه، قم، 1377ش.

66. فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1416ق.

67. فاکهی، محمد بن اسحاق. ، اخبار مکة، مکتبه و مطبعة النهضة الحدیثة، مکه مکرمه، 1407ق.

68. فخرالدین رازى، ابوعبدالله، محمد بن عمر، مفاتح الغیب، دار احیاء التراث العربى، بیروت، 1420ق.

69. فراهانی، مجتبی، سلسله موی دوست، (خاطرات دوران تدریس امام خمینی)، موسسه تنظیم نشر آثار امام خمینی، تهران، بی تا.

70. قائنی، محمد، المبسوط فی فقه المسائل المعاصرة ـ  الحج و العمرة، مرکز فقهی ائمة اطهار: ، قم، 1429ق.

71. قرطبی، محمدبن احمد، الجامع لأحکام القرآن، انتشارات ناصرخسرو، تهران، 1364ش.

72. قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام، کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، قم، 1405 ق.

73. کردی مکی، محمد طاهر، التاریخ القویم، دارالخضر، بیروت،1420ق.

74. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی،دارالکتب الإسلامیه، تهران، 1407ق.

75. کیدری، قطب الدین، محمد بن حسین، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، موسسة الامام الصادق(ع) ، قم، 1416ق.

76. مؤمن سبزوارى، على، جامع الخلاف و الوفاق، زمینه سازان ظهور امام عصر(ع) ، قم، 1421ق.

77. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، موسسه الطبع و النشر، بیروت، 1410ق.

78. محقق اردبیلى، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم، قم، 1403 ق.

79. محقق حلّى، نجم الدین جعفر بن حسن، المختصر النافع، المعارف الاسلامیه، قم، 1415ق.

80. محقق حلی، نجم الدین جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، المعارف الاسلامیه، قم، 1415ق.

81. مکارم شیرازی، ناصر، مناسک الحج، نشر مدرسة علی بن ابی طالب(ع) ، قم، دوم، 1416ق.

82 . منسوب به امام رضا، على بن موسى(ع) ، فقه الرضا، مؤسسة آل البیت: ، مشهد، 1406ق.

83. موسوی عاملى، صاحب مدارک، محمد بن على، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، مؤسسة آل البیت: ، بیروت، 1411ق.

84. نائینی، محمد حسین، فوائد الاصول،جامعه مدرسین حوزة علمیه قم، قم، 1376 ق.

85. نجفى، محمد حسن، جواهر الکلام، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، 1404ق.

86. نراقی، احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعة، موسسه آل البیت: ، قم، 1415ق.

87. نظام الدین نیشابوری، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1416 ق.

88. یحیی بن سعید حلی، الجامع للشرایع، موسسة سیدالشهدا(ع) ، قم، 1405ق.

نویسندگان

رضا عندلیبی: دانش آموخته سطح 4 و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم و پژوهشگر و مدیر گروه فقه و حقوق پژوهشکدة حج و زیارت.  

مهدی درگاهی: دانش آموخته سطح 4 و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم و پژوهشگر پژوهشگاه المصطفی العالمیه.

فصلنامه میقات حج شمار96
انتهای پیام/